Sinonimlar lugʻati

Biror ishni durust bajara olmaydigan, loaqal bir vazifani ham eplay olmaydigan kishiga nisbatan aytiladigan sinonim soʻzlar lugʻati:

- lapashang,
- lavand | lavang,
- epashang,
- epsiz,
- noʻnoq,
- boʻshang,
- landavur,
- noshud,
- soʻtak
- boʻsh-bayov,
- latta,
- lallaygan,
- lanj
- anqov
- boʻsh
- lâv (Fargʻona viloyati, Uchkoʻprik tumani atrofida)
- shalviragan
- soʼltamat
- sust
- sumalangan
- ovsar
- uvirsiragan/ ïvïrsïragan
https://t.me/joinchat/WCWnkzH0KgxpkfZC
@xatoliklar kanalidan ilhom olindi.

Toʻyga borsang toʻyib bor, yomonliging qoʻyib bor

Bu nasihat shaklidagi maqolning maʼnosi quyidagicha: jamoat yigʻiladigan joyga — toʻyga, mehmondorchilikka “almoyi-aljoyi” boʻlib borma, durustroq kiyimingni kiyib bor; jamoat yigʻilgan joyda yomonlik qilma, nihoyatda odob saqla; toʻy-ziyofatda ovqatni boʻkkuningcha orqa-oʻngingga qaramay yema.

Boshqa shakllari:

• Toʻyga borsang toʻyib bor, toʻrqa toʻning kiyib bor (*toʻrqa bu so'z "Devon"da shoyi maʼnosida keladi).
• Toʻyga borsang burun bor, burun borsang oʻrin bor.
• Toʻyga borsang toʻyib bor, boʻz xaltangni qoʻyib bor.
• To'yga borsang to'yib bor, zar choponing kiyib bor .
Oʻzbek maqollarining izohli lugʻatidan
@shevashunos
@xatoliklar kanalidan olindi.

Без газ

— Suvning qanaqasini ichasiz?
— Без газ'idan.

Gazlanmagan degan maʼnoni anglatuvchi ruscha без газ(а) soʻzining oʻzbekcha shakli bor — gazsiz. Ikkovida ham oltita harf, lekin koʻpchiligimiz negadir buning ruschasini ishlatishga odatlanganmiz.

Без газ ❌
Gazsiz ✅
Gazlanmagan ✅
@shevashunos
@xatoliklar

Ertaga 16.03.2021 Oʻzbekiston vaqti bilan soat 16:00 da Budapesht Etvosh Lorand universiteti professori Benedek Perining "Mumtoz turkiy adabiyot" turkum darslari yuzasidan navbatdagi maʼruza boʻlib oʻtadi. Maʼruza Alisher Navoiy merosi tahliliga bagʻishlanadi.
Barcha qiziquvchilarni darsga taklif etamiz.
@shevashunos

Qumgʻon

QUMGʻON "choy qaynatish uchun koʻzacha shaklida yasalgan idish". Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu ot asli "toʻlqinlan- (suv haqida) maʼnosini anglatgan qum-feʼlining "qayna-" maʼnosidan "takror" maʼnosini anglatuvchi -gʻa qoʻshimchasi bilan hosil qilingan shakliga -n qoʻshimchasini qoʻshib yasalgandir.
Qumgʻon (kumgan) soʻzi "Devon"da uch oʻrinda keladi.
Ol kumganïg yalrïttï - u qumgʻonning zangini (sirini) oldi. Yaltillagunicha tozaladi.
@shevashunos

Ertaga, Seshanba kuni 23.03.2021 Oʻzbekiston vaqti bilan 16:00 da Vengriyaning Etvosh Lorand universiteti professori Benedek Perining "Mumtoz adabiyot" turkum maʼruzalari doirasida "Hindiston turkiyzabon adabiyoti" mavzusida zoom darsi boʻlib oʻtadi. Barcha qiziquvchilarni kutib qolamiz✍
@shevashunos

Sumalak

Sumalak qadim davrlardan beri Navroʻz bayramida pishiriladigan turkiy va eroniy xalqlarning taomi sanaladi. Sumalak (sumaläk) soʻzi qadimgi turkiy tilda ham ishlatilgan boʻlib, Mahmud Qoshgʻariy Devonnidagi "ivitilgan bugʻdoy yoki arpa" maʼnosidagi suma otiga toʻgʻri keladi. Ushbu soʻzga kichraytirish maʼnosini anglatuvchi +lak qoʻshimchasi qoʻshilgan va bugungi kunda sumalak oʻlaroq ishlatiladi.
Bu soʻzning xalq tilida keng tarqalgan "se malak" ya'ni "oʻttiz malak" bilan hech qanday aloqasi yoʻq😊
Sumalak turkiy va eroniy tillarda quyidagicha ataladi:
Turkmancha: sümelek
Qazoqcha: sümelek;
Kirgizcha: sümölök (сүмөлөк)
Ozarbayjoncha: semeni halvasi
Forscha: samanū
Tojikcha: sumanak, sumalak;
Turkchada kelib chiqishi aynan Oʻrta Osiyoda pishiriladigan sumalakka toʻgʻri keladigan taom mavjud boʻlib, uni "uğut tatlısı" deyishadi.
Demak, sumalak turkiy xalqlarda deyarli bir xil nom bilan ataladi.
@shevashunos
#etimologiya #turkiy xalqlar #mushtarak madaniyatlar

Doʼstim jurnalist va shoir Orif Tolib muhokamaga qoʻyilgan yangi alifbo loyihasi haqida yaxshi gaplar aytibdi. Sizlarga ham ilindim.

Mulohaza | Alifbo islohi: Dam bu damdir...

Alifbo islohiga aynan hozir qo‘l urish kerak. Nega?

Batafsil

Bizning manzil:
Veb-sahifa | Telegram | Facebook

Alifbo haqida juda ham o'rinli gaplar aytilibdi. Sizlarga ham ilindim.

https://daryo.uz/2021/03/25/ozbek-alifbosining-uch-oltin-qoidasi-farhod-maqsudov-taklif-etilayotgan-yangi-lotin-alifbosi-haqida/

​​🔎 OʻQITUVCHILAR QIDIRILMOQDA!

Khan Academy Oʻzbek loyihasiga videodars yaratish uchun quyidagi fanlardan oʻqituvchilar kerak:

⬡ Ko‘p o‘zgaruvchili hisob (multivariable calculus)
⬡ Statistika va ehtimollar nazariyasi
⬡ Makroiqtisodiyot
⬡ Moliya va kapital bozorlar
⬡ Tibbiyot

TALABLAR:
– Sohadagi chuqur bilim va malaka;
– Oʻzbek tilida ravon nutq va ingliz tilini (yaxshi darajada) bilish;
– Qiziqarli va interaktiv dars oʻta olish va kompyuterda ishlash;
– Shijoat, masʼuliyat va intizom.

❗️Darslar Toshkentdagi ofisimizda yozilishi sababli nomzodlar poytaxtda yoki Toshkent viloyatida istiqomat qilishlari maqsadga muvofiq.

ISH SHAROITI:
– Nollari koʻp ish haqi 😅;
– Moslashuvchan ish jadvali;
– Shahar markazida qulay ofis;
– Koʻk choy va shirinliklar 😊.

❗️Darslarni asosiy ishingizdan uzluksiz ravishda haftada 7 kun soat ertalab 06:00 dan 00:00 oraligʻida yozish imkoni mavjud. Videodarslarni yozish boʻyicha 1,5-2 haftalik trening tashkillashtiriladi va ular uchun ham nomzodlarga haq toʻlanadi.

🎬 Namuna videolar: @kau_kurslar
📌 Ariza topshirish: bit.ly/2shumG0

📞 97 262-4030 | 97 246-9050
✏️ @khanacademyuzbek_teachers
📩 team@bilimonlayn.uz

🎁 Oʻqituvchilarni topishda koʻmaklashganlarga sovgʻalarimiz bor ;)

Telegram // Youtube // Facebook

​Дуккакли экинлар: дуккак нима?

Дуккак аслан ўзбекча сўз бўлиб, ловия, мош каби ўсимликларнинг донни ўраб турувчи икки паллали пўчоғи; қўзоқ; дуккакдошлар меваси маъноларини англатади:

Ловия дуккак чиқарибди. Мош дуккаклари.

Олти қизнинг ичида сен полвони,
Дуккакка сиғмайди мошининг дони.
“Қўшиқлар”.

Миллий энциклопедияга кўра, дуккакдошлар оиласига мансуб ўсимликларнинг меваси дуккак дейилади. У битта уруғчибаргдан ҳосил бўлади. Кўпинча юқорисидан пастгача иккита чок билан очилади (нўхат, ловия ва бошқалар), баъзи турларида очилмайди (қашқарбеда, себарга, ерёнғоқ). Ерёнғоқнинг дуккаги тупроқ ичида етилади.

Дуккакда кўпинча бир нечта уруғ бўлиб, уруғбандчалари билан қорин чокига бирикади.

Ёввойи дуккакли ўсимликларнинг дуккаги тез буралиб очилади ва уруғлари сочилиб кетади.

📌 Демак:

Дуккак, дуккакли ўсимликлар, дуккакдошлар ✅
Дукак, дукакли ўсимликлар, дукакдошлар ❌

@oriftolib

Kiyim bilan bogʻliq soʻzlar

Oʻzbek adabiy tilida insonlarning kiyinish ehtiyojini qondiruvchi buyumlarga kiyim atamasi ishlatiladi. Kiyim soʻzi qadimgi turkiy tilda käzim shaklida uchraydi. Ushbu soʻz Oʻrxin-yenisey yozma bitiklari davridan boshlab 13-14 asrlargacha kädim/käzim, kädgü/ käzgü shakllarida ishlatilgan. Turkiy tilda käzim soʻzi "tanani qopla-" maʼnosidagi käz- feʼliga toʻgʻri keladi. Keyinchalik z tovushi y ga aylanganib, kunimizda kiyim shaklida ishlatamiz.
Alisher Navoiy asarlarida käzdim/käzim shakllari uchramaydi. Alisher Navoiy tilida ushbu soʻz kiy- feʼlining masdar shakli boʻlgan kiymäk shakli ishlatilgan.
Er kishiga zebu ziynat hikmatu donishdir
Yaxshi kiymäk biror xotinlarga oroyishdur.
Soʻzning sinonimlari bordir: kiyim-kechak, ust-bosh ustvosh, kiyim-bosh

Libos - asli negizi arabcha boʻlgan ushbu soʻz koʻproq kitobiy uslubda ishlatiladi. "Kelin libosi", "toʻy libosi" kabi birikmalarda koʻp uchratamiz. Ushbu soʻz turkiy tillarda "Hibatul -haqoyiq" asarida XII asrdan boshlab koʻrina boshlagan. XV asrdan boshlab kiyim soʻzi oʻrnida keng koʻlamda qoʻllanilgan.

Sarpâ ( sar- bosh, poy-oyoq) boshdan oyoqqacha kiyiladigan kiyimlar maʼnosida ishlatiladi. Kunimizda sarpo(sarpâ) toʻy-hashamlarda quda-andalar hurmat yuzasidan bir-birlariga beradigan, kelin-kuyovlarga kiydiriladigan kiyimlar uchun ishlatiladi. Umuman olganda, ushbu soʻz toʻylarda, bayramlarda kiyish uchun tiktirilgan yoki sovgʻa qilingan yangi ust-boshlardir. Sarpa, sarpa-suruq, kelin sarposi, kuyov sarposi kabi soʻzlarda koʻp koʻrganmiz. Yangi uylangan kuyovlarga ham doʻstlari, yaqinlari "Sarpolar muborak boʻlsin" deb qoʻyishadi (davomi bor...)
@shevashunos

Ozodlik radiosi хабарига кўра, Путин мигрант болаларда миллий тотувлик ва рус қадриятларига таҳдидни кўрибди:
“Мактабларимиздаги мигрантлар болалари сони уларнинг расман эмас, амалда рус тили муҳитига, нафақат тилга - умуман маданиятга чуқур мослаштиришга имкон бериши, бизнинг рус қадриятларимизга тўлиқ сингимоғи лозим... Ҳар бир катта одамга аён бўлса керак. У ерда шундай мактаблар ташкил топяптики, 100 фоизга мигрантлар болалари билан тўлдирилган. Бу катта муаммо! Биз буни инобатга олишимиз ва бундай ҳолатнинг Россияда юзага келишига йўл қўймаслигимиз керак!”
Бундан уч хил хулоса чиқарсак бўлади:
1. Иккиюзламачи! Худди шу талабни биз ўрисларга ва ўристиллиларга қўйсак, "Ўзбекистонда ўрислар ва ўрис тили камситиляпти!" деб сочини юлиб оламга дод-вой солади бу Путин деганлари.
2. Биз юртимизга вақтинча келганлардан тугул, ичимизда юз йилдан бери яшаб келаётган ўрислар ва ўристиллилардан ҳам "бизнинг ўзбек қадриятларимизга тўлиқ сингимоғи лозим" деб талаб қўя олмаймиз.
3. Ўрисия ўз мамлакатида муҳожирлар боласини тўла ўрислаштирмоқчи, бизлар эса, ўрисларга ўзбек тилини ўргатиш бир ёқда қолиб, ўристилли мактабларни кўпайтира-кўпайтира ўз юртимизда ўз болаларимизни ўрислаштиряпмиз.

-------
@nurulloh_muhammad_raufxon

​Момақаймоқ – қоқиўт

Момақаймоқ – сариқ тўпгулли, шамолда учиб кетадиган тўзғоқ уруғли ўт. Унинг қоқиўт деган номи ҳам бор. Битта тушунчани ифодалагани учун қўшиб ёзилади.

Болалар момақаймоқнинг тўзғоқларини пуфлаб, учириб ўйнайди. Бу ўсимлик апрелдаёқ гуллайди. Гулини узиб олсангиз, поясидан сут ёки қаймоққа ўхшаш суюқлик чиқади. Шу сабабли унга момақаймоқ номи берилгани эҳтимоли катта.

Русчада бу ўсимлик одуванчик дейилади. Машҳур рус луғатшуноси В. Дал фикрича, бу сўз обдуть – пуфлаб тозаламоқ сўзидан олинган. От қўйишда ўзбеклар ўсимлик поясидаги хусусиятга эътибор қаратган бўлса, руслар тўзғоғининг шамолда учишига асосланган экан.

Тўзғоқдаги уруғ шамолда узоқ масофаларга кетгани учун ўсимликликдан анча олис ерларда униб чиқиши мумкин.

Википедия маълумотига кўра, қоқиўт ёғинли ҳавода ва кечқурун гулсаватчасини, яъни тўпгулини беркитиб олади.

Бир маълумотни ўқиб ҳайрон қолдим: бу ўсимлик қадимдан жуда кўп жойларда истеъмол қилиб келинар экан. Тиббиёт ва косметикада қўлланишини тўғри тушунса бўлади, лекин ейилиши мен учун янгилик бўлди.

📌 Демак:

Момақаймоқ, қоқиўт ✅
Момоқаймоқ, қоқи ўт ❌

@oriftolib

Qilichim oʼtkir boʻlsa-da oʻylab qinidan chiqardim, shirin soʻz aytib, gʻanimning iymon topmogʻiga yoʻl ochdim.

(Amur Temur o'gitlaridan)
@shevashunos

Barcha iymon keltirganlarga oylarning sultoni Ramazon muborak boʻlsin. Tutadigan roʻzalaringiz Alloh huzurida qabul boʻlsin🎊🎉

Ramazon lugʻati
(Takror)

Bir yilda bir oy davom etadigan Ramazon va uning roʻzasi, musulmonlar ado qilishi kerak boʻlgan İslom dinining asosiy ibodatlaridan biridir. Tilimizda Ramazonda ishlatiladigan bir qancha soʻz bordir. Ramazon oyidagina ishlatiladigan ayrim soʻzlar haqida yozgim keldi.
Ramazon- kelib chiqishi arabchadir, "quruq issiq" maʼnosini anglatuvchi ramad soʻzidan olingan. İslomdan avval Arablarda iyul/avgust oylariga teng kelgan bu oy İslomiy oylarning toʻqqizinchisi sanaladi.
Ro'za - fors-tojikcha kun so'zidan olingan. Ramazonda sahardan og'izochargacha yeb-ichmasdan qilingan ibodatga aytiladi. Turkcha va Ozarchada ro'za so'zi o'rniga oruç so'zi ishlatiladi. Qolgan qardosh xalqlarda, jumladan Qazoqchada - oraza, Qirg'izchada - orozo, Turkmanchada- agız beklemek, Tatarchada- uraza, Uyg'urchada- Ruza tutish kabi atamalar ishlatiladi.
Sahar- Arabcha soʻz. Kun yorishishi, tongning oqarishi, kabi ma'nolarni bildiradi. Saharda yeyiladigan taom, yemek ham deyiladi. Ro'zadorlar ro'zaga sahar vaqti turadilar va ro'zaga niyat qiladilar. Oromi va Suryoni tillarida ham ayni maʼnoda ishlatiladi. Akkad tilida "sheru" deyiladi.
İftor- Arabchada, nonushta qilish vaqti, roʻza ochish vaqti, ma'nolarida ishlatiladi. O'zbek shevalarimizda bu so'zning muqobili og'izochar'dir.
Nisholda- Ramazonda tayyorlanadigan koʻpiksimon quyuq oq shirinlik. (Xalq ogʻzida nisholla, nishollo shakllari ham bor.) Odatda mahalla markazlarida, bozor rastalarida sotiladi. Eng qizig'i shundaki, bu shirinlikni sevib yeyishimizga qaramay, uni boshqa mavsumlarda topa olmaymiz. Shuning uchun bo'lsa kerak ramazon deganda aqlimizga uning bilan birga tezda nisholda ham keladi.
Bayram- Orta forschada padram, Sogʼdcha patram (huzur, baxt, qut degani) shaklida kelgan. Bu so'z Mahmud Qoshg'ariyning DLT(Devoni Lug'ati't Turk) asarida badram/bayram shaklida keladi. Turkiy xalqlarning barchasida bu soʻz birdek ishlatiladi. Yuqoridagi so'zni Ramazon bayrami, Hayit bayrami, Qurbon bayrami, Navro'z bayrami va boshqa qutlamalarda eshitgansiz. Hozircha shular edi.
👉@shevashunos
✍️@Avaz_Han

​Тинч океан

Бу океан номини ёзишда кўп хато қиламиз. Ўзим ҳам Тинч океани деб ёзиш хатолигини билгунимга қадар шундай ёзардим. Нега Тинч океан деган сўз тўғри?

Тинч сўзи сифат саналади ва сифатловчидан кейинги от эгалик қўшимчасини олмайди. Масалан, яшил дафтар, катта китоб каби бирикмаларни яшил дафтари, катта китоби демаймиз. Бу шаклда ишлатадиган бўлсак, олдинроқда эгалик қўшимчаси талаб этадиган от ёки отлашган сўз керак:

Ўқувчининг яшил дафтари бор.

Агар от тушиб қоладиган бўлса ҳам, унинг борлигини мазмундан билиб турамиз:

Яшил дафтари бор.

Демак, кимнингдир яшил дафтари бор.

Юқоридаги жумлаларда дафтар сўзидаги эгалик қўшимчасини ўқувчи сўзи ёки гапда акс этмаган яширин эга талаб қиляпти. Агар эга бўлмаса, эгалик қўшимчаси ҳам керак эмас.

Тинч океан сўзи инглиз тилида Pacific Ocean, русчада Тихий океан бўлади. Ҳар икки тилда ҳам тинч сўзи сифат бўлиб келяпти. Демак, Тинч номли океан деган мазмун англашилмаяпти.

Тинч океан бирикмаси қандай океан? сўроғига жавоб бўлади. Эътибор берсангиз, Шимолий Муз океани номида шимолий сўзи сифат бўлса-да, ундан кейин муз сўзи келяпти. Муз от сўз туркумига мансуб ва ундан кейинги сўз эгалик қўшимчаси олиши – тўғри.

Нимагадир Жанубий океан номида Тинч океандаги каби хатога йўл қўймаймиз. Уни Жанубий океани деб атамаймиз.

Агар Тинч океани дейишни тўғри деб қабул қиладиган бўлсак, Жанубий океанни Жанубий океани, Қора денгизни Қора денгизи дейишимиз керак. Бу эса ўзбек тили нуқтаи назаридан хатодир.

Тинч океани дейиш жуда урф бўлган. Ҳатто ўзбекча Википедия ҳам, Google ҳам бу иборада хатога йўл қўяди. Бироқ миллий энциклопедияда уммон номи тўғри ёзилган: Тинч океан.

📌 Демак:

Тинч океан ✅
Тинч океани ❌

@oriftolib

📢 Qadimgi turkiy tilda vasiqalarning uslubi, qadimgi turkiy tilda matn ikki tilliligi mavzulariga qiziquvchilar uchun, bugun aprelning 17-kuni Toshkent vaqti bilan 22:00 da zoom konferensiyasi boʻladi.