संस्कृत संवादः । Sanskrit Samvadah
5.1K subscribers
3.13K photos
297 videos
309 files
5.92K links
Largest Online Sanskrit Network

Network
https://t.me/samvadah/11287

Linked group @samskrta_group
News and magazines @ramdootah
Super group @Ask_sanskrit
Sanskrit Books @GranthaKutee
Download Telegram
इच्छसि अधीतुं नवीनान् शब्दान्? पश्य मम संस्कृतजालपुटम्।

http://sanskritize.com/index.php/13-words-words-words-1
*वेदवाणी* 🙏🌼

सेदग्ने अस्तु सुभगः सुदानुर्यस्त्वा नित्येन हविषा य उक्थैः।
पिप्रीषति स्व आयुषि दुरोणे विश्वेदस्मै सुदिना सासदिष्टिः॥ ऋग्वेद ४-४-७॥🙏🌼

जो मनुष्य परमेश्वर का सदैव स्मरण करता है और यज्ञ (परहित के कार्यों) के लिए हवि देता है। उसे यह हवि धनवान् और सौभाग्यशाली बनाती है। उसका जीवन सभी दिन आनंदमय रहता है।🙏🌼

The person who always remembers God and gives Havis for the Yajna (acts of welfare). His Havi of Yajna makes him wealthy and lucky. His life becomes blissful all the days. (Rig Veda 4-4-7)🙏🌼 #rgveda 🙏🌼
यो नैजभक्तमनलाम्बुधिभूधरोग्र-।
शृंङ्गप्रपातविषदन्तिसरीसृपेभ्यः ।।
सर्वात्मकः परमकारुणिको ररक्ष ।
स त्वं नृसिंह मयि धेहि कृपावलोकम् ।।

ಯೋ ನೈಜಭಕ್ತಮನಲಾಂಬುಧಿಭೂಧರೋಗ್ರ-|
ಶೃಂಗಪ್ರಪಾತವಿಷದಂತಿಸರೀಸೃಪೇಭ್ಯಃ ||
ಸರ್ವಾತ್ಮಕಃ ಪರಮಕಾರುಣಿಕೋ ರರಕ್ಷ |
ಸ ತ್ವಂ ನೃಸಿಂಹ ಮಯಿ ಧೇಹಿ ಕೃಪಾವಲೋಕಮ್ ||

యో నైజభక్తమనలాంబుధిభూధరోగ్ర-/
శృంగప్రపాతవిషదంతిసరీసృపేభ్యః //
సర్వాత్మకః పరమకారుణికో రరక్ష /
స త్వం నృసింహ మయి ధేహి కృపావలోకమ్ //

യോ നൈജഭക്തമനലാംബുധിഭൂധരോഗ്ര-/
ശൃംഗപ്രപാതവിഷദംതിസരീസൃപേഭ്യഃ //
സര്വാത്മകഃ പരമകാരുണികോ രരക്ഷ /
സ ത്വം നൃസിംഹ മയി ധേഹി കൃപാവലോകമ് //

যো নৈজভক্তমনলাংবুধিভূধরোগ্র-৷
ষৃংগপ্রপাতৱিঋদংতিসরীসৃপেভ্যঃ ৷৷
সর্ৱাত্মকঃ পরমকারুণিকো ররক্ঋ ৷
স ত্ৱং নৃসিংহ মযি ধেহি কৃপাৱলোকম্ ৷৷

યો નૈજભક્તમનલાંબુધિભૂધરોગ્ર-।
શૃંગપ્રપાતવિષદંતિસરીસૃપેભ્યઃ ।।
સર્વાત્મકઃ પરમકારુણિકો રરક્ષ ।
સ ત્વં નૃસિંહ મયિ ધેહિ કૃપાવલોકમ્ ।।

yO naijabhakgamanalAmbudhibhUdharOgra-/
shringaprapAtaviShadantisarIsrupEbhyah //
sarvAtmakah paramakAruNikO rarakSha /
sa twam nrusimha mayi dhEhi krupAvalOkam //

अन्वयः (संस्कृतवाक्यरचनाशास्त्रम्)

ಅನ್ವಯ: (ಸಂಸ್ಕೃತವಾಕ್ಯರಚನಾಶಾಸ್ತ್ರ)

FORMATION OF SANSKRIT SENTENCE

यः - जो

परम - अत्यंत

कारुणिकः - करुणा से भरे

सर्व - समस्त

आत्मकः - चराचर वस्तुओं में निवास करते हुए

अनल - आग,

अम्बुधि - सागर,

भूधर - पर्वत के

उग्र - अत्यंत तीखे

शृङ्ग - चोटी,

प्रपात - गहराई,

विषदन्ति - विष से भरे दांतवाले प्राणी,

सरीसृपेभ्यः - सांप आदी रेंगनेवाले विषयुक्त प्राणियों से

नैज - अपने

भक्तम् - भक्त प्रल्हाद को

ररक्ष - रक्षा किया है या बचाया था

सः - वह

नृसिंह - हे नरसिंह देव जी

मयि - मुझ में

कृपा - करुणा की

अवलोकम् - दृष्टी की

धेही - धारणा करें ।

"श्रीगंगामाहात्म्यम्" नाम से प्रसिद्ध पुराण में ग्रहाधिपति श्रीशनैश्चर जी भगवान श्री नरसिंह देव जी के अवतार के बारे में पिॆछले श्लोक में वर्णन किया था । अब इस सातवें श्लोक में ग्रहाधिपति कहते हैं कि...

जो भक्तों में अपार करुणा रखनेवाले और समस्त चराचर वस्तुओं में निवास करनेवाले भगवान नरसिंह जी ने अपने भक्त प्रल्हाद को अग्नी के दहन से, समुंदर की पानी में डूबने से, पर्वत की चोटी पर फेंकने से, ऊंचे परवत से नीचे गिराने से, विष भरे दांत वाले सांप आदी रेंगनेवाले कीडों से रक्षा किया, वह भगवान श्रीनृसिंह जी, आप मुझ पर दया की दृष्टी धरें ।

प्रल्हाद के पिता प्रल्हाद से घृणा करता था । प्रल्हाद विष्णु जी का भक्त था । इसीलिये भगवान श्री महाविष्णु जी नृसिंह जी के अवतार में आ कर उस की रक्षा की ।

ॐ नमः शनैश्चरान्तर्गताय श्रीमन्नृसिंहदेवाय ।

ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿಪದಾರ್ಥ:-

ಯಃ - ಯಾವ ಭಗವಂತನು

ಪರಮ - ಅತ್ಯಂತ

ಕಾರುಣಿಕಃ - ಕರುಣೆಯುಳ್ಳವನೂ

ಸರ್ವ - ಸಕಲ ಚರಾಚರ ವಸ್ತುಗಳ

ಆತ್ಮಕಃ - ಸ್ವರೂಪವನ್ನು ಉಳ್ಳವನಾಗಿ

ಅನಲ - ಬೆಂಕಿಯಿಂದ

ಅಂಬುಧಿ - ಸಾಗರದಿಂದ

ಭೂಧರ - ಪರ್ವತದ

ಉಗ್ರ - ತೀಕ್ಷ್ಣವಾದ

ಶೃಂಗ - ತುದಿಯಿಂದ

ಪ್ರಪಾತ - ಪ್ರಪಾತದಿಂದ ನೂಕೋಣದರಿಂದ

ವಿಷದಂತಿ - ವಿಷ ತುಂಬಿದ ಹಲ್ಲುಗಳುಳ್ಳ

ಸರೀಸೃಪೇಭ್ಯಃ - ಹಾವು ಮುಂತಾದ ತೆವಳುವ ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಂದ

ನೈಜ - ತನ್ನ

ಭಕ್ತಮ್ - ಭಕ್ತನಾದ ಪ್ರಲ್ಹಾದನನ್ನು

ರರಕ್ಷ - ರಕ್ಷಿಸಿದನೋ

ಸಃ - ಅಂತಹ

ಹೇ ನೃಸಿಂಹ - ಹೇ ನರಸಿಂಹದೇವನೇ

ತ್ವಮ್ - ನೀನು

ಮಯಿ - ನನ್ನಲ್ಲಿ

ಕೃಪಾ - ದಯೆಯ

ಅವಲೋಕಮ್ - ದೃಷ್ಟಿಯನ್ನು

ಧೇಹಿ - ಧರಿಸು.

"ಗಂಗಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್" ಎಂಬ ಪುರಾಣದ ಏಳನೇ ಶ್ಲೋಕವಾದ ಈ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಗ್ರಹಾಧಿಪತಿಗಳಾದ ಶ್ರೀ ಶನೈಶ್ಚರರು ಭಗವಂತನಾದ ಶ್ರೀ ನರಸಿಂಹದೇವರನ್ನು ಸ್ತೋತ್ರಮಾಡುತ್ತಾ ಈ ರೀತಿ ಕೊಂಡಾಡುತ್ತಾರೆ. ಹಿಂದಿನ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಭಗವಂತನ ಅವತಾರಕ್ಕೆ ಮುಖ್ಯಕಾರಣವಾದ ಪ್ರಲ್ಹಾದನ ಭಕ್ತಿಯ ಮಾತಿಗೆ ಆವಿರ್ಭವಿಸಿದರು, ಹಾಗೂ ಕ್ರೂರನಾದ ಹಿರಣ್ಯಕಶಿಪುವನ್ನು ಕೊಂದರು ಎಂಬುದಾಗಿ ಹೇಳಲಾಗಿತ್ತು. ಈಗ ಈ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಆ ಕ್ರೂರಿಯು ಬಾಲಕನಾದ ಪ್ರಲ್ಹಾದನಿಗೆ ಯಾವ ರೀತಿಯಾದ ತೊಂದರೆಗಳನ್ನು ಕೊಟ್ಟಿದ್ದನು ಎಂಬುದನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತಾರೆ.

ಹಿರಣ್ಯಕಶಿಪುವು ತನ್ನ ಮಗನಾದ ಪ್ರಲ್ಹಾದನು ತನ್ನ ಅಣ್ಣನ ಹಂತಕನಾದ ನರಹರಿಯನ್ನೇ ಆರಾಧ್ಯದೈವನೆಂದು ತಿಳಿಯುತ್ತಾನೆ. ಅದನ್ನು ತಿಳಿದ ತಂದೆಯು ಆ ಪುಟ್ಟ ಬಾಲಕನನ್ನು ಕೊಲ್ಲಿಸಲು ಅವನನ್ನು ಬೆಂಕಿಯಲ್ಲಿ ಹಾಕಿ ಸುಡಿಸುತ್ತಾನೆ, ಸಮುದ್ರದ ಮಧ್ಯದಲ್ಲಿ ಎಸೆಯುತ್ತಾನೆ, ಪರ್ವತದ ಚೂಪಾದ ತುದಿಯ ಮೇಲೆ ನಿಲ್ಲಿಸುತ್ತಾನೆ, ಎತ್ತರವಾದ ಪ್ರದೇಶದಿಂದ ಕೆಳಗೆ ನೂಕುತ್ತಾನೆ, ವಿಷದ ಹಲ್ಲುಗಳುಳ್ಳ ಸರೀಸೃಪಗಳಾದ ಹಾವು ಮುಂತಾದ ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಂದ ಕಚ್ಚಿಸುತ್ತಾನೆ. ಆದರೆ ಪರಮಭಗವದ್ಭಕ್ತನಾದ ಪ್ರಲ್ಹಾದನು ಈ ಎಲ್ಲಾ ವಸ್ತುಗಳಲ್ಲಿಯೂ ನರಹರಿಯು ವ್ಯಾಪ್ತನೆಂದು ತಿಳಿದು ಆ ಎಲ್ಲ ವಸ್ತುಗಳಲ್ಲಿ ಇರುವ ಹರಿಯ ರೂಪಗಳನ್ನು ಆರಾಧಿಸಿದ್ದರಿಂದಲೇ ಆತನಿಗೆ ಯಾವ ರೀತಿಯ ದೈಹಿಕ ಅಥವಾ ಮಾನಸಿಕ ಹಿಂಸೆಯೂ ಆಗಲಿಲ್ಲ. ಏಕೆಂದರೆ ನರಹರಿಯು ಆಯಾ ರೂಪಗಳಿಂದ ಭಕ್ತನನ್ನು ರಕ್ಷಣೆ ಮಾಡಿದ್ದನು. ಇಂತಹ ಅನೇಕ ಸ್ವರೂಪವನ್ನು ಧರಿಸಿದ ನರಸಿಂಹದೇವರೇ, ನನ್ನಲ್ಲಿ ನಿಮ್ಮ ಕೃಪೆಯ ದೃಷ್ಟಿಯನ್ನು ಧರಿಸಿರಿ ಎಂದು ಗ್ರಹಾಧಿಪತಿಗಳಾದ ಶನೈಶ್ಚರರು ಪ್ರಾರ್ಥನೆಮಾಡಿದ್ದಾರೆ.

ಓಂ ನಮಃ ಶನೈಶ್ಚರಾಂತರ್ಗತ ನೃಸಿಂಹದೇವಾಯ ||

MEANING:
The above verse is the seventh verse of the epic named "Gangamahatmyam". The lord of planet Saturn Shanaischara explains the reason of the incarnation of Lord Mahavishnu in Narasimha form and how did the Narasimha protected his devotee Prahlada.

Hiranyakashipu was a staunch hater of lord Vishnu, as the lord killed his elder brother Hiranyaksha. Pralhada, the son of Hiranyakashipu started worshipping lord Vishnu. The stage of tolerance of the father had been broken here and father tried to kill his own son in different cruel ways like throwing the son in fire, making him to sit on the fierceful tip of mountain, throwing him to the deepness from top, making bitten him by the serpents and like kind reptiles who have poisonous teeth. But Prahlada recognised lord's form in all the beings and substances. Thus lord, who resides in every substance of the universe and very pitiful on his devotee pralhada, rescued him from all these tortures and gave an end to such tortures by ending the bad acts of his father.

Lord of planet Saturn prays Lord Narasimha as a protector of infant Prahlada and requests Lord to bear a pitiful vision on him.

Om namah shanaischarantargata nrusimhadevaya //
📚 श्रीमद बाल्मीकि रामायणम 📚

🔥 बालकाण्ड: 🔥
।। एकादशः सर्गः ।।

🍃 रोमपादेन चाख्यातमृपिपुत्राय धीमते।
सख्यं संवन्धर्क चैव तदा तं प्रत्यपूजयत्॥१७॥

⚜️ उन बुद्धिमान राजा ने, ऋषि श्रृंग दशरथ के साथ अपनी मैत्री होने का वृत्तान्त कहा, जिसे सुन ऋष्यशृङ्ग भी प्रसन्न हुए और दशरथ की - प्रशंसा की ॥ १७ ॥

🍃 एवं सुसंत्कृतस्तेन सहोपित्वा नरर्पभः ।
सप्ताष्ट दिवसान्राजा राजानमिदमत्रवीद्॥१८॥

⚜️ इस प्रकार सत्कार के साथ दशरथ वहाँ सात शरठ दिन रह कर रोमपाद से बोले॥१८॥

#ramayan
📚 वेदपाठन - आओ वेद पढ़ें

📙 ऋग्वेद

सूक्त - २० , प्रथम मंडल ,
मंत्र - ०६, देवता - ऋभुगण

🍃 उत त्यं चमसं नवं त्वष्टुर्देवस्य निष्कृतम्. अकर्त चतुरः पुनः (६)

⚜️ त्वष्टा द्वारा निर्मित, सोमधारण में समर्थ चमस नाम का नया काष्ठपात्र बिलकुल तैयार हो गया था। ऋभुओं ने उसके चार टुकड़े कर दिए। (६)

#rgveda
चाणक्य नीति ⚔️
✒️ नवमः अध्याय

♦️श्लोक :- ११

प्राप्त द्यूतप्रसंगेन मध्याह्ने स्त्रीप्रसंगतः।
रात्रौ चौरप्रसंगेन कालो गच्छति धीमताम् ॥११॥

♦️भावार्थ - मूर्ख का समय प्रातःकाल जुए में, दोपहर को स्त्री सहवास में तथा रात को चोरी करने में बीतता है।

#chanakya
📚 श्रीमद बाल्मीकि रामायणम 📚

🔥 बालकाण्ड: 🔥
।। एकादशः सर्गः ।।

🍃 शान्ता तव सुता राजन्सह भ्ता विशांपते।
मदीयं नगरं यातु कार्य हि महदुघतम् ॥१९॥

⚜️ हे राजन् ! यदि आपकी पुत्री शान्ता अपने पति के साथ मेरे राजधानी में चले तो बड़ी कृपा हो, क्योंकि एक बड़ा कार्य आ उपस्थित हुआ है॥१९॥

🍃 तथेति राजा संश्रुत्य गमनं तस्य धीमतः।
उवाच वचनं विभं गच्छ त्वं सह भार्यया ॥२०॥

⚜️ यह सुन रोमपाद ने "ऐसा ही होगा होगा" महाराज दशरथ से कह, ऋष्यश्रङ्ग से कहा कि, आप अपनी पत्नी सहित महाराज दशरथ के साथ जाइये॥२० ॥

#ramayan
📚 वेदपाठन - आओ वेद पढ़ें

📙 ऋग्वेद

सूक्त - २० , प्रथम मंडल ,
मंत्र - ०७, देवता - ऋभुगण

🍃 ते नो रत्नानि धत्तन त्रिरा साप्तानि सुन्वते. एकमेकं सुशस्तिभिः.. (७)

⚜️ हे ऋभुगण! तुम हमारी सुंदर स्तुतियों को सुनकर सोमरस निचोड़ने वाले हमारे यजमान को एक-एक करके स्वर्ण, मणि, मुक्ता-तीनों रत्न प्रदान करो तुम दर्शपौर्णिमासादि सात कर्मों के तीनों वर्गों को पूरा करो (७)

#rgveda
चाणक्य नीति ⚔️
✒️ नवमः अध्याय

♦️श्लोक :- १२

स्वहस्तग्रथिता माला स्वहस्तघृष्टचन्दनम्।
स्वहस्तलिखितस्तोत्रं शक्रस्यापि श्रियं हरेत् ॥१२॥

♦️भावार्थ - अपने हाथों से गूँथी हुई माला, अपने हाथों से घिसा गया चन्दन व अपने हाथ से लिखा स्तोत्र – ये कार्य इन्द्र की सम्पदा को भी अपने वश में कर लेते हैं।।

#chanakya
हरिःॐ। गुरुवासर-सायङ्कालशुभेच्छाः।

आकाशवाण्या अद्यतनसायङ्कालवार्ताः।

जयतु संस्कृतम्॥
🙏 24.2.21 वेदवाणी🙏
अनुवाद महात्मा ज्ञानेन्द्र अवाना जी द्वारा, प्रचारित आर्य जितेंद्र भाटिया द्वारा,🙏🏵️

अग्ने कदा त आनुषग्भुवद्देवस्य चेतनम्।
अधा हि त्वा जगृभ्रिरे मर्तासो विक्ष्वीड्यम्॥ ऋग्वेद ४-७-२॥🙏🏵️

हे परमेश्वर ! कब मनुष्य आपके नियमों का अनुसरण करेंगे ? कौन आनंद और सुख का प्रदाता है, यह कब जानेंगे ? आप को पूर्ण रूप से कब स्वीकार करेंगे ? कब आपको आराध्य मानेंगे ? हमारी इच्छा है कि प्रत्येक क्षण, विचार और कर्म में मनुष्य आपको विस्मृत ना करें।🙏🏵️

O God ! When will humans follow your rules ? When will humans will know the actual provider of pleasure and happiness ? When will you be fully accepted ? When will you be considered adorable ? We wish that humans should always remember you in every moment, thought and action. (Rig Veda 4-7-2)🙏🏵️🙏🏵️
चाणक्य नीति ⚔️
✒️ नवमः अध्याय

♦️श्लोक :- १४

दरिद्रता धीरतया विराजते, कुवस्त्रता स्वच्छतया विराजते।
कदन्नता चोष्णतया विराजते कुरुपता शीलतया विराजते।।१४।।

♦️भावार्थ - धैर्य रखने से ग़रीबी कष्ट नहीं देती, ख़राब कपड़ा स्वच्छ रखने से पहनने योग्य होता है, बेकार अन्न भी गरम-गरम स्वादिष्ट लगता है। शील स्वाभाव के कारण कुरुप व्यक्ति भी सुन्दर लगने लगता है।


#chanakya
हितोपदेशः - HITOPADESHAH

कनकभूषणसङ्ग्रहणोचितो
यदि मणिस्त्रपुणि प्रणिधीयते ।।
न च विरौति न चापि स शोभते
भवति योजयितुर्वचनीयता ।। 316/069

अर्थः:

सोने के आभूषण में लगने योग्य मणि यदि लोहे के आभूषण में जड़ दी जाए, तो वह मणि न तो चमकती है और न ही शोभा देती है, बल्कि उस मणि को लगाने वाले की निंदा होती है।

MEANING:

If a gem suited for golden ornaments is set in an iron ornament, it neither shines nor appears beautiful, but the person who sets it is subject to criticism.

ॐ नमो भगवते हयास्याय।

©Sanju GN #Subhashitam
कलौ युगे कल्पतरुप्रभावः
उद्धारकर्ता कलितागसोऽपि ।
जीयाच्चिरं विष्णुपराग्रगण्यः
श्रीराघवेन्द्रो गुरुराडुदारः ॥


पदच्छेद:

कलौ युगे कल्पतरुप्रभावः उद्धारकर्ता कलितागसः अपि जीयात् चिरं विष्णुपराग्रगण्यः श्रीराघवेन्द्रः गुरुराट् उदारः

अन्वयः (संस्कृतवाक्यरचनापद्धतिः)

कलौ युगे कल्पतरुप्रभावःकल्पतरुप्रभावः कलितागसः अपि उद्धारकर्ता, विष्णुपराग्रगण्यः उदारः गुरुराट् श्रीराघवेन्द्रः चिरं जीयात् ।

अन्वयार्थ:

- कलौ - कलि से प्रभावित इस
- युगे - युग में
- कल्पतरु - कल्पतरु जैसे
- प्रभावः - प्रभाव वाले
- कलितागसः - अपराधियों को
- अपि - भी
- उद्धारकर्ता - उद्धार करनेवाले
- विष्णु - श्रीमन्महाविष्णु जी के
- पर - भक्तों में
- अग्रगण्यः - श्रेष्ठ
- उदारः - उदार मन वाले
- गुरु - गुरुओं के
- राट् - राजा
- श्रीराघवेन्द्रः - श्रीराघवेन्द्रतीर्थ जी
- चिरम् - बहुकाल तक
- जीयात् - जीयें

विवरण:

18वीं शताब्दी के अंत में श्रीमद्राघवेंद्रतीर्थ जी के परम शिष्य, अवधूतशिरोमणि श्रीकृष्णावधूत जी के करकमलों से विरचित श्रीराघवेन्द्रतंत्रं नामक ग्रंथ के प्रथम पटल का यह अंतिम श्लोक है। आज श्रीमद्राघवेंद्रतीर्थ जी के वर्धंती उत्सव (जन्मदिन) के शुभ अवसर पर उनके पादपद्मों में यह श्लोकसुमन श्रद्धा एवं भक्ति के साथ समर्पित है।

कलियुग में, आजकल लोग इतने स्वार्थी हो गए हैं कि छोटी-छोटी सहायता की आवश्यकता होने पर भी कोई पास नहीं आता। केवल वही आता है जिसे आपसे कुछ लाभ हो रहा हो। ऐसे समय में केवल स्वर्ग में मिलने वाला कल्पवृक्ष ही बिना किसी प्रत्युपकार की अपेक्षा के, सबकी मनोकामनाओं को पूरा करता है। परंतु स्वर्ग तो मानव लोक से बहुत दूर है, इसलिए भगवान श्रीमन्महाविष्णु ने श्रीमद्राघवेंद्र जी को कलियुग में सभी की रक्षा के लिए कल्पवृक्ष के समान सहायता करने के लिए भूलोक पर भेजा है। उनसे कोई भी कुछ भी मांगे, वे उनकी इच्छाएँ पूरी करते हैं। इस विषय में कोई संदेह नहीं है। बहुत ही पापकर्म कर अपने माथे पर कलंक लेने वाले भी यदि इनके शरण में आएं, तो उनके प्रभाव से ही उन पापियों का उद्धार हो जाता है। ऐसे श्रीमन्महाविष्णु जी के परम भक्त, उदार मन वाले, गुरुओं के राजा श्रीमद्राघवेंद्रतीर्थ जी चिरकाल तक जयशील रहें।

© Sanjeev GN  #Subhashitam
न नोननुन्नो नुन्नोनो
नाना नानानना ननु ।
नुन्नोऽनुन्नो ननुन्नेनो
नानेना नुन्ननुन्ननुत् ॥


पदच्छेदः

न(4) ना(3) ऊननुन्नः(2) नुन्नोनः(5) ना(6) अना(7) नानाननाः(1) ननु(8) । नुन्नः(10) अनुन्नः(11) ननुन्नेनः(9) न (14) अनेनाः (13) नुन्ननुन्ननुत् (12) ।

पदविश्लेषणम्:

- नानाननाः - नानाप्रकाराणि आननानि येषां ते नानाननाः (अनेकमुखयुक्ताः इत्यर्थः)
- ऊननुन्नः - ऊनेन निकृष्टेन नुन्नः विद्धः ऊननुन्नः (नीचेन पराजितः इत्यर्थः)
- नुन्नोनः - नुन्नः ऊनः येन सः नुन्नोनः
- अना - न ना अना (अपुरुषः इत्यर्थः)
- ननुन्नेनः - नुन्नः पराजितः इनः स्वामी यस्य सः नुन्नेनः, न विद्यते नुन्नेनः यस्य सः ननुन्नेनः।
- नुन्ननुन्ननुत् - अतिशयेन नुन्नः नुन्ननुन्नः। नुन्ननुन्नान् नुदति इति नुन्ननुन्ननुत्

अन्वयः (संस्कृतवाक्यरचनापद्धतिः)

हे नानाननाः ऊननुन्नः ना न । नुन्नोनः ना अना ननु । ननुन्नेन नुन्नः अनुन्नः । नुन्ननुन्ननुत् अनेनाः न ।

अन्वयार्थ:

- हे नानाननाः - हे नाना मुखवालों,
- ऊन - नीच पुरुष से
- नुन्नः - हारा हुआ
- ना न - मनुष्य नहीं है।
- नुन्नोनः - नीच पुरुष को पराजित करनेवाला या हरानेवाला
- ना - मनुष्य
- अना - पुरुष नहीं है
- ननु - ना..??
- ननुन्नेनः - जिनका स्वामि कभी हारा न हो वह
- नुन्नः अपि - हारा हुआ हो कर भी
- अनुन्नः - जीतता है।
- नुन्ननुन्ननुत् - अति पीडित को भी पीड़ा देने वाला
- न अनेनाः - मनुष्य निर्दोषी नहीं है।


विवरण:

क्रिस्ताब्द पाँचवीं सदी के आरंभ में भारतवर्ष में संस्कृत भाषा की उन्नति का यह श्लोक एक उदाहरण है। इस अवधि में "भारवि" नामक प्रसिद्ध कवि द्वारा रचित "किरातार्जुनीयम्" नामक ग्रंथ का 15वें सर्ग का 14वाँ श्लोक है। केवल "न" व्यंजन का उपयोग करके सुलभ अनुष्टुप् छंद में इस श्लोक की रचना कवि के हाथों से हुई है। यह ग्रंथ ऐसे विचित्र अक्षरों और अर्थवाले श्लोकों से सजा हुआ है। इस ग्रंथ में राजनीति के बारे में ऐसे श्लोक भी हैं जो राजनीति शास्त्र के अध्ययन के लिए अत्यंत उपयोगी हैं। भारवि के रचित इस ग्रंथ को छोड़कर कोई अन्य ग्रंथ उपलब्ध नहीं है। अन्य कवियों की तरह यह कवि भी अपने और अपने काल के बारे में विवरण देने में संकोच करता है। कहा जाता है कि "भारवेरर्थगौरवम्" इस महान ग्रंथ में शब्दों के अर्थ को विशेष महत्व दिया गया है। इस ग्रंथ में राजनीति के साथ-साथ श्रृंगार रस और वीर रस से भरे श्लोक भी हैं, तथा किरात-अर्जुन के बीच हुए युद्धों का वर्णन भी है। इस प्रकार के महान संस्कृत कवियों के हाथों से ही संस्कृत भाषा आज अपने उच्च शिखर पर विराजमान है और आगे भी रहेगी।

इस एकाक्षरी श्लोक में भगवान श्री कार्तिकेय अपने प्रथमगण के सैनिकों से कह रहे हैं: "हे अनेकमुखवाले प्रथमगण के सैनिकों, नीच पुरुष से हारा हुआ पुरुष नीच नहीं होता। नीच पुरुष को हराने वाला भी नीच नहीं होता। जिसका स्वामी कभी हारा न हो, वह हार कर भी जीतता है। अत्यंत पीड़ित मनुष्य को पीड़ा देने वाला निर्दोष नहीं होता।"

तात्पर्य यह है कि अर्जुन के बाणप्रहारों से शिवजी के प्रथमगण के सैनिकों को भय लग गया। वे सब रणभूमि छोड़कर भागने लगे। तब उन सैनिकों के मुखिया षण्मुख या कार्तिकेय, जो शिवजी के पुत्र हैं, ने सैनिकों का उत्साह बढ़ाने के लिए यह कहा कि अर्जुन एक नीच या आप लोगों से कम युद्धशास्त्र जानने वाला ऋषि है। एक सामान्य नीच ऋषि के हाथों से आपकी हार हो रही है। आप लोग मनुष्य नहीं हो, यदि आप लोग उस अकेले ऋषि को हराएंगे, तो भी आप उन्नति को प्राप्त नहीं कर सकते। आपके स्वामी भगवान श्री शिव हैं जो कभी नहीं हारते। आप लोगों की हार से वह भगवान हारे हुए दिखने पर भी युद्ध में वही भगवान जीतेंगे। युद्ध से जो पीड़ा उन्हें प्राप्त हुई है, उस पीड़ित शिवजी को युद्धभूमि में अकेला छोड़कर भागने से जो पीड़ा होगी, उस पीड़ा को प्रदान करने वाले आप लोग पुण्य नहीं, बल की दोषपूर्ण पाप ही प्राप्त करते हैं।

इस श्लोक में कार्तिकेय महारथी अर्जुन को एक सामान्य ऋषि मानते हैं। नीच या निम्न पद का अर्थ सामान्य मनुष्य होता है, जिसमें दूसरे व्यक्ति से भी कम गुण या विशेषता होती है।

इस श्लोक में पदच्छेद करने के बाद प्रति पद के अंत में दिखाई गई संख्याओं को समान रूप से 1, 2, 3, 4 जोड़ने पर श्लोक का अन्वयवाक्य बनता है।

© Sanjeev GN  #Subhashitam
मोदी हयाननो यश्च
छेदी दुःखस्य योऽसताम् ।
भेदी सकलतत्वानां
वेदी कोऽस्य समो वद ॥


पदच्छेदः पदपरिचयशास्त्रं च ।

- मोदी, छेदी, भेदी तथा वेदी - इन्नन्तपुल्लिङ्गे, प्रथमाविभक्तौ तथा एकवचने सन्ति।
- मोदः अस्य अस्ति इति वा मोदं करोति इति मोदी।
- छदनं करोति इति छेदी। (छद् - अपवारणे धातुः)
- भेदनं करोति इति भेदी।
- सकलं वेत्ति इति वेदी/सकलं वेत्ति इति वेदी।
- हयाननः - अकारान्तपुल्लिङ्गस्य हयानन शब्दस्य प्रथमाविभक्तेः एकवचनान्तं पदमिदम्।
- हयस्य आननं इव आननं यस्य सः हयाननः।
- यः - दकारान्तपुल्लिङ्गस्य यद् शब्दस्य प्रथमाविभक्तेः एकवचनान्तं पदमिदम्।
- - अव्ययमिदम्।
- दुःखस्य - अकारान्तपुल्लिङ्गस्य दुःख शब्दस्य षष्ठीविभक्तेः एकवचनान्तं पदमिदम्।
- यः - दकारान्तपुल्लिङ्गस्य यद् शब्दस्य प्रथमाविभक्तेः एकवचनान्तं पदमिदम्।
- असताम् - तकारान्त (दकारान्तो वा) पुल्लिङ्गस्य असत् शब्दस्य षष्ठीविभक्तेः बहुवचनान्तं पदमिदम्।
- न सत् असत्। तेषाम्।
- सकलतत्वानाम् - अकारान्तपुल्लिङ्गस्य सकलतत्व शब्दस्य षष्ठीविभक्तेः बहुवचनान्तं पदमिदम्।
- सकलानि च तानि तत्वानि च सकलतत्वानि। तेषाम्।
- कः - मकारान्तपुल्लिङ्गस्य किम् शब्दस्य प्रथमाविभक्तेः एकवचनान्तं पदमिदम्।
- अस्य - सकारान्तपुल्लिङ्गस्य अदस् शब्दस्य षष्ठीविभक्तेः एकवचनान्तं पदमिदम्।
- समः - अकारान्तपुल्लिङ्गस्य सम शब्दस्य प्रथमाविभक्तेः एकवचनान्तं पदमिदम्।
- वद - वद व्यक्तायां वाचि इति धातोः सकर्मकस्य कर्तरीप्रयोगस्य परस्मैपदिनः लोट् लकारस्य मध्यमपुरुषस्य एकवचनान्तं क्रियापदमिदम्।

अन्वयः (संस्कृतवाक्यरचनापद्धतिः):

हे मनः यः हयाननः सदा मोदी, असतां दुःखस्य छेदी च सकलतत्वानां भेदी अस्य समः वेदी कः वद।

- हे मनः - ए मेरे मन
- यः - जो
- हयाननः - श्रीहयवदन देव जी
- सदा - हमेशा
- मोदी - आनंदमय शरीरवाले या भक्तों को आनंदप्रदान करनेवाले हैं,
- असताम् - बुरे लोगों को
- दुःखस्य - दुःख की
- छेदी - आच्छादन करनेवाले हैं
- - तथा
- सकलतत्वानाम् - सभी तत्वों के
- भेदी - भेदक या ज्ञानी हैं,
- अस्य - ऐसे हयवदन जी के
- समः - समान
- वेदी - ज्ञानी
- कः - कौन हैं
- वद - बताओ।

विवरण:

जैसे कि कल एक श्लोक की चर्चा हयवदन जी पर की गई थी, यह श्लोक भी उसी "सरसभारतीविलासः" नामक ग्रंथ का एक श्लोक है, जिसे 15वीं शती के माध्ववैष्णवधर्म के प्रसिद्ध योगी श्रीवादिराजतीर्थ जी ने लिखा है।

यह श्लोक भी अत्यंत प्रचलित और सुलभ "अनुष्टुप्" छंद में है। इस श्लोक में "मोदी, छेदी, भेदी, वेदी" पद श्लोक के हर पाद के आरंभ में उपयोग किए गए हैं, इसलिये यहाँ वर्णप्रासालंकार का उपयोग किया गया है।

श्लोक में यतिवर जी अपने मन से पूछ रहे हैं: हे मन, बताओ, श्रीहयवदन जी के अलावा वह कौन देवता है जो हमेशा आनंदित रहकर सबको आनंदित करते हैं? वह कौन है जो हयवदन जी की तरह हमेशा असुरों और दुष्ट स्वभाव के लोगों को दुःख का आच्छादन करते हैं, या उन्हें दुःख देते हैं? वह कौन है जो हयवदन जी से परे ब्रह्मांड के सभी तत्वों का ज्ञाता है, और वह कौन है जो इन सभी विषयों में इनकी समानता रखता है? अर्थात्, कोई भी नहीं है।

© Sanjeev GN  #Subhashitam