✊ चाणक्य नीति ⚔️
✒️त्रयोदश अध्याय
♦️श्लोक:-१०
दह्ममानां सुतीव्रेण नीचाः परयशोअ्ग्निना।
अशक्तास्तत्पदं गन्तुं ततो निन्दां प्रकुर्वते।।१०।।
♦️भावार्थ--दुष्ट आदमी दूसरों की कीर्ति को देखकर जलता है और जब स्वयं उन्नति नहीं कर पाता तो प्रगतिशील व्यकतियों की निन्दा करने लगता है।।
#Chanakya
✒️त्रयोदश अध्याय
♦️श्लोक:-१०
दह्ममानां सुतीव्रेण नीचाः परयशोअ्ग्निना।
अशक्तास्तत्पदं गन्तुं ततो निन्दां प्रकुर्वते।।१०।।
♦️भावार्थ--दुष्ट आदमी दूसरों की कीर्ति को देखकर जलता है और जब स्वयं उन्नति नहीं कर पाता तो प्रगतिशील व्यकतियों की निन्दा करने लगता है।।
#Chanakya
देवः किमर्थमवतरति?
आसीत् अकबरः इति प्रसिद्धः राजा | तस्य आस्थानकः चतुरः बीरबलः | एकदा राजा बीरबलं पृच्छति | देवः सर्वत्र अस्ति इति भवान् वदति | सः देवः भक्तान् रक्षितुं भूतलं किमर्थम् आगच्छति | देवं परितः बहवः सेवकाः सन्ति | तान् सेवकान् किं न प्रेषयति इति | बीरबलः किमपि न भणति | कानिचन दिनानि अतीतानि | एकदा प्रातः राजा अकबरः बीरबलेन सह उद्यानं गच्छति | तम् उभयतः अङ्गरक्षकाः अपि सन्ति | राजा अन्यैः जनैः साकं जलाशयं प्राप्नोति | जलाशयस्य समीपे अकबरस्य पुत्रः कन्दुकेन खेलति | पुत्रः जलाशये पतति | अकबरः पुत्रं रक्षितुं स्वयं जले निपतति | रक्षितं राजपुत्रं दृष्ट्वा बीरबलः वदति | हे महाराज एतदेव देवस्य अवतरणस्य कारणम् | भवान् पुत्ररक्षणं सेवकैः न कारयति किन्तु स्वयमेव करोति | तथैव देवः अपि स्वभक्तान् त्रातुं स्वयमेव अवतरति | तत् वचनं श्रुत्वा राजा अकबरः प्रसन्नः बीरबलं पारितोषकेण संमानयति |
आसीत् अकबरः इति प्रसिद्धः राजा | तस्य आस्थानकः चतुरः बीरबलः | एकदा राजा बीरबलं पृच्छति | देवः सर्वत्र अस्ति इति भवान् वदति | सः देवः भक्तान् रक्षितुं भूतलं किमर्थम् आगच्छति | देवं परितः बहवः सेवकाः सन्ति | तान् सेवकान् किं न प्रेषयति इति | बीरबलः किमपि न भणति | कानिचन दिनानि अतीतानि | एकदा प्रातः राजा अकबरः बीरबलेन सह उद्यानं गच्छति | तम् उभयतः अङ्गरक्षकाः अपि सन्ति | राजा अन्यैः जनैः साकं जलाशयं प्राप्नोति | जलाशयस्य समीपे अकबरस्य पुत्रः कन्दुकेन खेलति | पुत्रः जलाशये पतति | अकबरः पुत्रं रक्षितुं स्वयं जले निपतति | रक्षितं राजपुत्रं दृष्ट्वा बीरबलः वदति | हे महाराज एतदेव देवस्य अवतरणस्य कारणम् | भवान् पुत्ररक्षणं सेवकैः न कारयति किन्तु स्वयमेव करोति | तथैव देवः अपि स्वभक्तान् त्रातुं स्वयमेव अवतरति | तत् वचनं श्रुत्वा राजा अकबरः प्रसन्नः बीरबलं पारितोषकेण संमानयति |
ओ३म्
९६. संस्कृत वाक्याभ्यासः
रोदिति = रोता है।
सः रोदिति = वह रोता है।
सा रोदिति = वह रोती है।
एषः रोदिति = यह रोता है।
एषा रोदिति = यह रोती है।
कः रोदिति ? = कौन रोता है ?
को पि न रोदिति = कोई भी नहीं रोता है।
का रोदिति ? = कौन रोती है ?
का अपि न रोदिति = कोई भी नहीं रोता है।
अहम् अपि न रोदिमि = मैं भी नहीं रोता हूँ / रोती हूँ।
ओ३म्
९७. संस्कृत वाक्याभ्यासः
उत्तिष्ठति = उठता है / खड़ा होता है
सः उत्तिष्ठति = वह उठता है।
सा उत्तिष्ठति = वह उठती है।
एषः उत्तिष्ठति = यह खड़ा होता है।
एषा उत्तिष्ठति = यह खड़ी होती है।
कः उत्तिष्ठति? = कौन खड़ा होता है?
दीपेशः उत्तिष्ठति = दीपेश खड़ा होता है।
दीपेशः कुतः उत्तिष्ठति ?
= दीपेश कहाँ से उठता है ?
दीपेशः पर्यंकात् उत्तिष्ठति।
= दीपेश पलंग से उठता है
का उत्तिष्ठति ? = कौन उठती है ?
जया उत्तिष्ठति = जया उठती है।
जया कदा उत्तिष्ठति ?
= जया कब उठती है ?
जया प्रातः पञ्चवादने उत्तिष्ठति।
= जया सुबह पाँच बजे उठती है।
अहम् उत्तिष्ठामि = मैं उठता हूँ / उठती हूँ।
ओ३म्
९८. संस्कृत वाक्याभ्यासः
ददाति = उठता है / देता है , देती है।
सः ददाति = वह देता है।
सा ददाति = वह देती है।
एषः ददाति = यह देता है।
एषा ददाति = यह देती है।
कः ददाति? = कौन देता है ?
नीलेशः ददाति = नीलेश देता है।
नीलेशः किं ददाति?
= नीलेश क्या देता है?
नीलेशः पुस्तकं ददाति।
= नीलेश पुस्तक देता है।
का ददाति ? = कौन देती है ?
वृन्दा ददाति = वृन्दा देती है।
वृन्दा किं ददाति ?
= वृन्दा क्या देती है ?
वृन्दा धनं ददाति ।
= वृन्दा धन देती है ।
अहम् ददामि = मैं देता हूँ / देती हूँ।
ओ३म्
९९. संस्कृत वाक्याभ्यासः
नयति = ले जाता है / ले जाती है।
सः नयति = वह ले जाता है।
सा नयति = वह ले जाती है।
एषः नयति = यह ले जाता है।
एषा नयति = यह ले जाता है।
कः नयति ? = कौन ले जाता है ?
पार्थः नयति = पार्थ ले जाता है।
पार्थः किं नयति ?
= पार्थ क्या ले जाता है ?
पार्थः मातुः कृते भोजनं नयति।
= पार्थ माँ के लिये भोजन ले जाता है।
का नयति ? = कौन ले जाती है ?
सत्या नयति = सत्या ले जाती है।
सत्या किं नयति ?
= सत्या क्या ले जाती है ?
सत्या धेनोः कृते आहारं नयति।
= सत्या गाय के लिये आहार ले जाती है।
अहम् नयामि = मैं ले जाता हूँ / ले जाती हूँ।
ओ३म्
१००. संस्कृत वाक्याभ्यासः
भवति = होता है / होती है।
सः शान्तः भवति = वह शान्त होता है।
सा शान्ता भवति = वह शान्त होती है।
एषः प्रसन्नः भवति = यह प्रसन्न होता है।
एषा प्रसन्ना भवति = यह प्रसन्न होती है।
कः ज्ञानवान् भवति ? = कौन ज्ञानवान् होता है ?
गौरांगः ज्ञानवान् भवति = गौरांग ज्ञानवान् होता है।
गौरांगः कथं ज्ञानवान् भवति ?
= गौरांग कैसे ज्ञानवान् होता है ?
संस्कृत-पुस्तकानि पठित्वा सः ज्ञानवान् भवति।
= संस्कृत पुस्तकें पढ़ कर वह ज्ञानवान् बनता है।
का पारंगता भवति ? = कौन पारंगत बनती है ?
विदुला पारंगता भवति = विदुला पारंगत बनती है।
कस्मिन् विषये सा पारंगता भवति ?
= किस विषय में वह पारंगत बनती है ?
शास्त्रीय-सङ्गीत विषये सा पारंगता भवति।
= शास्त्रीय सङ्गीत विषय में वह पारंगत बनती है।
अहम् उत्तीर्णः भवामि = मैं उत्तीर्ण होता हूँ / होती हूँ
ओ३म्
१०१. संस्कृत वाक्याभ्यासः
गायति = गाता है / गाती है
सः गायति = वह गाता है।
सा गायति = वह गाती है।
एषः गायति = यह गाता है।
एषा गायति = यह गाता है।
कः गायति ? = कौन गाता है ?
जिज्ञेशः गायति = जिज्ञेश गाता है।
जिज्ञेशः किं गायति ?
= जिज्ञेश क्या गाता है ?
जिज्ञेशः संगठन-सूक्तं गायति।
= जिज्ञेश संगठन सूक्त गाता है।
का गायति ? = कौन गाती है ?
प्रतिभा गायति = प्रतिभा गाती है।
प्रतिभा किं गायति ?
= प्रतिभा क्या गाती है ?
प्रतिभा प्रभातगीतं गायति।
= प्रतिभा प्रभात गीत गाती है।
अहम् गायामि = मैं गाता हूँ / गाती हूँ।
ओ३म्
१०२. संस्कृत वाक्याभ्यासः
इच्छति = चाहता है / चाहती है।
सः इच्छति = वह चाहता है।
सा इच्छति = वह चाहती है।
एषः इच्छति = यह चाहता है।
एषा इच्छति = यह चाहती है।
कः इच्छति ? = कौन चाहता है ?
किशोरः इच्छति।
किशोरः किं इच्छति ? = किशोर क्या चाहता है ?
किशोरः धनम् इच्छति।
= किशोर धन चाहता है।
का इच्छति ? = कौन चाहती है ?
विनीता इच्छति = विनीता चाहती है।
विनीता किम् इच्छति ?
= विनीता क्या चाहती है ?
विनीता फलम् इच्छति।
= विनीता फल चाहती है ।
अहम् इच्छामि = मैं चाहता हूँ / चाहती हूँ।
#vakyabhyas
९६. संस्कृत वाक्याभ्यासः
रोदिति = रोता है।
सः रोदिति = वह रोता है।
सा रोदिति = वह रोती है।
एषः रोदिति = यह रोता है।
एषा रोदिति = यह रोती है।
कः रोदिति ? = कौन रोता है ?
को पि न रोदिति = कोई भी नहीं रोता है।
का रोदिति ? = कौन रोती है ?
का अपि न रोदिति = कोई भी नहीं रोता है।
अहम् अपि न रोदिमि = मैं भी नहीं रोता हूँ / रोती हूँ।
ओ३म्
९७. संस्कृत वाक्याभ्यासः
उत्तिष्ठति = उठता है / खड़ा होता है
सः उत्तिष्ठति = वह उठता है।
सा उत्तिष्ठति = वह उठती है।
एषः उत्तिष्ठति = यह खड़ा होता है।
एषा उत्तिष्ठति = यह खड़ी होती है।
कः उत्तिष्ठति? = कौन खड़ा होता है?
दीपेशः उत्तिष्ठति = दीपेश खड़ा होता है।
दीपेशः कुतः उत्तिष्ठति ?
= दीपेश कहाँ से उठता है ?
दीपेशः पर्यंकात् उत्तिष्ठति।
= दीपेश पलंग से उठता है
का उत्तिष्ठति ? = कौन उठती है ?
जया उत्तिष्ठति = जया उठती है।
जया कदा उत्तिष्ठति ?
= जया कब उठती है ?
जया प्रातः पञ्चवादने उत्तिष्ठति।
= जया सुबह पाँच बजे उठती है।
अहम् उत्तिष्ठामि = मैं उठता हूँ / उठती हूँ।
ओ३म्
९८. संस्कृत वाक्याभ्यासः
ददाति = उठता है / देता है , देती है।
सः ददाति = वह देता है।
सा ददाति = वह देती है।
एषः ददाति = यह देता है।
एषा ददाति = यह देती है।
कः ददाति? = कौन देता है ?
नीलेशः ददाति = नीलेश देता है।
नीलेशः किं ददाति?
= नीलेश क्या देता है?
नीलेशः पुस्तकं ददाति।
= नीलेश पुस्तक देता है।
का ददाति ? = कौन देती है ?
वृन्दा ददाति = वृन्दा देती है।
वृन्दा किं ददाति ?
= वृन्दा क्या देती है ?
वृन्दा धनं ददाति ।
= वृन्दा धन देती है ।
अहम् ददामि = मैं देता हूँ / देती हूँ।
ओ३म्
९९. संस्कृत वाक्याभ्यासः
नयति = ले जाता है / ले जाती है।
सः नयति = वह ले जाता है।
सा नयति = वह ले जाती है।
एषः नयति = यह ले जाता है।
एषा नयति = यह ले जाता है।
कः नयति ? = कौन ले जाता है ?
पार्थः नयति = पार्थ ले जाता है।
पार्थः किं नयति ?
= पार्थ क्या ले जाता है ?
पार्थः मातुः कृते भोजनं नयति।
= पार्थ माँ के लिये भोजन ले जाता है।
का नयति ? = कौन ले जाती है ?
सत्या नयति = सत्या ले जाती है।
सत्या किं नयति ?
= सत्या क्या ले जाती है ?
सत्या धेनोः कृते आहारं नयति।
= सत्या गाय के लिये आहार ले जाती है।
अहम् नयामि = मैं ले जाता हूँ / ले जाती हूँ।
ओ३म्
१००. संस्कृत वाक्याभ्यासः
भवति = होता है / होती है।
सः शान्तः भवति = वह शान्त होता है।
सा शान्ता भवति = वह शान्त होती है।
एषः प्रसन्नः भवति = यह प्रसन्न होता है।
एषा प्रसन्ना भवति = यह प्रसन्न होती है।
कः ज्ञानवान् भवति ? = कौन ज्ञानवान् होता है ?
गौरांगः ज्ञानवान् भवति = गौरांग ज्ञानवान् होता है।
गौरांगः कथं ज्ञानवान् भवति ?
= गौरांग कैसे ज्ञानवान् होता है ?
संस्कृत-पुस्तकानि पठित्वा सः ज्ञानवान् भवति।
= संस्कृत पुस्तकें पढ़ कर वह ज्ञानवान् बनता है।
का पारंगता भवति ? = कौन पारंगत बनती है ?
विदुला पारंगता भवति = विदुला पारंगत बनती है।
कस्मिन् विषये सा पारंगता भवति ?
= किस विषय में वह पारंगत बनती है ?
शास्त्रीय-सङ्गीत विषये सा पारंगता भवति।
= शास्त्रीय सङ्गीत विषय में वह पारंगत बनती है।
अहम् उत्तीर्णः भवामि = मैं उत्तीर्ण होता हूँ / होती हूँ
ओ३म्
१०१. संस्कृत वाक्याभ्यासः
गायति = गाता है / गाती है
सः गायति = वह गाता है।
सा गायति = वह गाती है।
एषः गायति = यह गाता है।
एषा गायति = यह गाता है।
कः गायति ? = कौन गाता है ?
जिज्ञेशः गायति = जिज्ञेश गाता है।
जिज्ञेशः किं गायति ?
= जिज्ञेश क्या गाता है ?
जिज्ञेशः संगठन-सूक्तं गायति।
= जिज्ञेश संगठन सूक्त गाता है।
का गायति ? = कौन गाती है ?
प्रतिभा गायति = प्रतिभा गाती है।
प्रतिभा किं गायति ?
= प्रतिभा क्या गाती है ?
प्रतिभा प्रभातगीतं गायति।
= प्रतिभा प्रभात गीत गाती है।
अहम् गायामि = मैं गाता हूँ / गाती हूँ।
ओ३म्
१०२. संस्कृत वाक्याभ्यासः
इच्छति = चाहता है / चाहती है।
सः इच्छति = वह चाहता है।
सा इच्छति = वह चाहती है।
एषः इच्छति = यह चाहता है।
एषा इच्छति = यह चाहती है।
कः इच्छति ? = कौन चाहता है ?
किशोरः इच्छति।
किशोरः किं इच्छति ? = किशोर क्या चाहता है ?
किशोरः धनम् इच्छति।
= किशोर धन चाहता है।
का इच्छति ? = कौन चाहती है ?
विनीता इच्छति = विनीता चाहती है।
विनीता किम् इच्छति ?
= विनीता क्या चाहती है ?
विनीता फलम् इच्छति।
= विनीता फल चाहती है ।
अहम् इच्छामि = मैं चाहता हूँ / चाहती हूँ।
#vakyabhyas
🙏 5.5.21 वेदवाणी 🙏
अनुवाद महात्मा ज्ञानेन्द्र अवाना जी द्वारा, प्रचारित आर्य जितेंद्र भाटिया द्वारा🙏🏵️
उप नो वाजा अध्वरमृभुक्षा देवा यात पथिभिर्देवयानैः।
यथा यज्ञं मनुषो विक्ष्वासु दधिध्वे रण्वाः सुदिनेष्वह्नाम्॥ ऋग्वेद ४-३७-१॥🙏🏵️
हे विज्ञान के विद्वानों ! आप देवयान मार्ग से हमारे पास आओ, आप हमारे दोषरहित अहिंसक यज्ञों को सफल बनाओ, जिससे सभी मनुष्यों का हित हो।🙏🏵️
O scholars of science ! You come to us by the path of divinity. You make our flawless, non-violent Yajana successful so that all human beings are benefited. (Rig Veda 4–37–1)🙏🏵️ #vedgsawan 🙏🏵️
🙏 4.5.21 वेदवाणी 🙏
अनुवाद महात्मा ज्ञानेन्द्र अवाना जी द्वारा, प्रचारित आर्य जितेंद्र भाटिया द्वारा🙏🌸
स वाज्यर्वा स ऋषिर्वचस्यया स शूरो अस्ता पृतनासु दुष्टरः।
स रायस्पोषं स सुवीर्यं दधे यं वाजो विभ्वाँ ऋभवो यमाविषुः॥ ऋग्वेद ४-३६-६॥🙏🌸
जिस मनुष्य को माता -पिता और विद्वान आचार्यों का आशीर्वाद और संरक्षण प्राप्त होता है। वह ज्ञानी होता है। वह बलवान होता है। उसको युद्ध में कोई पराजित नहीं कर सकता। वह पराक्रमी और धनवान होता है।🙏🌸
The person who has the blessings and patronage of parents and learned teachers. He is knowledgeable. He is powerful. No one can defeat him in battle. He is a hero and rich in wealth. (Rig Veda 4–36–6)🙏🌸#vedgsawan🙏🌸
अनुवाद महात्मा ज्ञानेन्द्र अवाना जी द्वारा, प्रचारित आर्य जितेंद्र भाटिया द्वारा🙏🏵️
उप नो वाजा अध्वरमृभुक्षा देवा यात पथिभिर्देवयानैः।
यथा यज्ञं मनुषो विक्ष्वासु दधिध्वे रण्वाः सुदिनेष्वह्नाम्॥ ऋग्वेद ४-३७-१॥🙏🏵️
हे विज्ञान के विद्वानों ! आप देवयान मार्ग से हमारे पास आओ, आप हमारे दोषरहित अहिंसक यज्ञों को सफल बनाओ, जिससे सभी मनुष्यों का हित हो।🙏🏵️
O scholars of science ! You come to us by the path of divinity. You make our flawless, non-violent Yajana successful so that all human beings are benefited. (Rig Veda 4–37–1)🙏🏵️ #vedgsawan 🙏🏵️
🙏 4.5.21 वेदवाणी 🙏
अनुवाद महात्मा ज्ञानेन्द्र अवाना जी द्वारा, प्रचारित आर्य जितेंद्र भाटिया द्वारा🙏🌸
स वाज्यर्वा स ऋषिर्वचस्यया स शूरो अस्ता पृतनासु दुष्टरः।
स रायस्पोषं स सुवीर्यं दधे यं वाजो विभ्वाँ ऋभवो यमाविषुः॥ ऋग्वेद ४-३६-६॥🙏🌸
जिस मनुष्य को माता -पिता और विद्वान आचार्यों का आशीर्वाद और संरक्षण प्राप्त होता है। वह ज्ञानी होता है। वह बलवान होता है। उसको युद्ध में कोई पराजित नहीं कर सकता। वह पराक्रमी और धनवान होता है।🙏🌸
The person who has the blessings and patronage of parents and learned teachers. He is knowledgeable. He is powerful. No one can defeat him in battle. He is a hero and rich in wealth. (Rig Veda 4–36–6)🙏🌸#vedgsawan🙏🌸
प्रकृतिगुणपञ्चकम्
Five Verses about the Guṇas of Nature
सत्त्वं रजस्तमश्चैव
द्रव्याणि प्रकृतेर्न हि ।
किन्त्ववस्थाविशेषाः स्युः
वस्तूनां प्रकृतेर्ननु ।।१।।
sattvaṁ rajastamaścaiva
dravyāṇi prakṛter na hi
kintvavasthāviśeṣāḥ syuḥ
vastūnāṁ prakṛternanu
सत्व, रजस और तमस प्रकृति के द्रव्य नहीं बल्कि प्रकृति की वस्तुओं के अवस्थाविशेष हैं।
Sattva, rajas, and tamas are not physical elements of nature but are actually particular conditions of the things of nature.
शान्तिसंज्ञानसम्यक्त्व-
शुद्धत्वादिदशास्तु याः ।
कस्यापि ता हि कथ्यन्ते
सत्त्वशब्देन धीमता ।।२।।
śāntisaṁjñānasamyaktva-
śuddhatvādidaśāstu yāḥ
kasyāpi tā hi kathyante
sattvaśabdena dhīmatā
किसी की भी शान्ति, सही ज्ञान, औचित्य, शुद्धता आदि अवस्थाओं को बुद्धिमान व्यक्ति सत्त्व शब्द से कहता है।
The conditions of peace, clarity of thought, propriety, purity, etc. of anything are called sattva by an intelligent person.
विक्रियाक्षोभविक्षेप-
मिश्रत्वादिदशा रजः ।
तन्द्रासम्मोहसंहार-
म्लानत्वाद्यास्तमश्च वै ।।३।।
vikriyākṣobhavikṣepa-
miśratvādidaśā rajaḥ
tandrāsammohasaṁhāra-
mlānatvādyāstamaśca vai
किसी की भी खलबली, बदलाव, उलझन और मिलावट की अवस्थाओं को बुद्धिमान व्यक्ति रजस कहता है, और सुस्ती, मिथ्याज्ञान, विनाश और गन्देपन की अवस्थाओं को तमस कहता है।
The conditions of disturbance, confusion, transformation, adulteration, etc. of anything are called rajas, and the conditions of lassitude, wrong conviction (illusion), destruction, dirtiness, etc. of anything are called tamas.
सर्वं सर्वक्रियाश्चास्मिन्
लोके सन्ति दशात्मकाः ।
दशा गुणाभिधा शास्त्रे
अतो गुणमयं जगत् ।।४।।
sarvaṁ sarvakriyāścāsmin
loke santi daśātmakāḥ
daśā guṇābhidhā śāstre
ato guṇamayaṁ jagat
इस जगत में सब कुछ और सारी क्रियाएं इन दशाओं से बने हुए हैं। शास्त्र में दशा को गुण कहा गया है; अतः सारा जगत गुणमय है।
Everything and every action in this world is made of these conditions (states). Condition is called as guṇa in the śāstra; therefore the world is said to be filled with guṇas.
यस्मिन् यो गुणोऽन्याभ्यां
गुणाभ्यां स्यात् प्रकर्षवान् ।
तत् तद्गुणीति निर्दिष्टं
भवेच्छास्त्रानुसारिभिः ।।५।।
yasmin yo guṇo’nyābhyāṁ
guṇābhyāṁ syāt prakarṣavān
tat tadguṇīti nirdiṣṭo
bhavecchāstrānusāribhiḥ
जिस वस्तु में जो गुण अन्य दो गुणों से अधिक प्रभावशाली होता है वह वस्तु उस गुण वाली है ऐसा शास्त्र के अनुयायी निर्दिष्ट करते हैं।
A thing that has a guṇa that is more prominent than the other two guṇas is stated to be possessing that guṇa by the followers of śāstras.
— संस्कृतपद्यरचयिता और अनुवादक :- पारस मेहता
Sanskrit verses composed and translated by Paras Mehta
https://sanskritanuragi.edublogs.org/2021/05/04/प्रकृतिगुणपञ्चकम्-five-verses-about-the-guṇas-of-nature/
Regards,
Paras S. Mehta
PhD Research Scholar in Gaudiya Vedanta
M.A. Sanskrit
Five Verses about the Guṇas of Nature
सत्त्वं रजस्तमश्चैव
द्रव्याणि प्रकृतेर्न हि ।
किन्त्ववस्थाविशेषाः स्युः
वस्तूनां प्रकृतेर्ननु ।।१।।
sattvaṁ rajastamaścaiva
dravyāṇi prakṛter na hi
kintvavasthāviśeṣāḥ syuḥ
vastūnāṁ prakṛternanu
सत्व, रजस और तमस प्रकृति के द्रव्य नहीं बल्कि प्रकृति की वस्तुओं के अवस्थाविशेष हैं।
Sattva, rajas, and tamas are not physical elements of nature but are actually particular conditions of the things of nature.
शान्तिसंज्ञानसम्यक्त्व-
शुद्धत्वादिदशास्तु याः ।
कस्यापि ता हि कथ्यन्ते
सत्त्वशब्देन धीमता ।।२।।
śāntisaṁjñānasamyaktva-
śuddhatvādidaśāstu yāḥ
kasyāpi tā hi kathyante
sattvaśabdena dhīmatā
किसी की भी शान्ति, सही ज्ञान, औचित्य, शुद्धता आदि अवस्थाओं को बुद्धिमान व्यक्ति सत्त्व शब्द से कहता है।
The conditions of peace, clarity of thought, propriety, purity, etc. of anything are called sattva by an intelligent person.
विक्रियाक्षोभविक्षेप-
मिश्रत्वादिदशा रजः ।
तन्द्रासम्मोहसंहार-
म्लानत्वाद्यास्तमश्च वै ।।३।।
vikriyākṣobhavikṣepa-
miśratvādidaśā rajaḥ
tandrāsammohasaṁhāra-
mlānatvādyāstamaśca vai
किसी की भी खलबली, बदलाव, उलझन और मिलावट की अवस्थाओं को बुद्धिमान व्यक्ति रजस कहता है, और सुस्ती, मिथ्याज्ञान, विनाश और गन्देपन की अवस्थाओं को तमस कहता है।
The conditions of disturbance, confusion, transformation, adulteration, etc. of anything are called rajas, and the conditions of lassitude, wrong conviction (illusion), destruction, dirtiness, etc. of anything are called tamas.
सर्वं सर्वक्रियाश्चास्मिन्
लोके सन्ति दशात्मकाः ।
दशा गुणाभिधा शास्त्रे
अतो गुणमयं जगत् ।।४।।
sarvaṁ sarvakriyāścāsmin
loke santi daśātmakāḥ
daśā guṇābhidhā śāstre
ato guṇamayaṁ jagat
इस जगत में सब कुछ और सारी क्रियाएं इन दशाओं से बने हुए हैं। शास्त्र में दशा को गुण कहा गया है; अतः सारा जगत गुणमय है।
Everything and every action in this world is made of these conditions (states). Condition is called as guṇa in the śāstra; therefore the world is said to be filled with guṇas.
यस्मिन् यो गुणोऽन्याभ्यां
गुणाभ्यां स्यात् प्रकर्षवान् ।
तत् तद्गुणीति निर्दिष्टं
भवेच्छास्त्रानुसारिभिः ।।५।।
yasmin yo guṇo’nyābhyāṁ
guṇābhyāṁ syāt prakarṣavān
tat tadguṇīti nirdiṣṭo
bhavecchāstrānusāribhiḥ
जिस वस्तु में जो गुण अन्य दो गुणों से अधिक प्रभावशाली होता है वह वस्तु उस गुण वाली है ऐसा शास्त्र के अनुयायी निर्दिष्ट करते हैं।
A thing that has a guṇa that is more prominent than the other two guṇas is stated to be possessing that guṇa by the followers of śāstras.
— संस्कृतपद्यरचयिता और अनुवादक :- पारस मेहता
Sanskrit verses composed and translated by Paras Mehta
https://sanskritanuragi.edublogs.org/2021/05/04/प्रकृतिगुणपञ्चकम्-five-verses-about-the-guṇas-of-nature/
Regards,
Paras S. Mehta
PhD Research Scholar in Gaudiya Vedanta
M.A. Sanskrit
आगमनिर्गमरोधकाले गृहकार्यात् आत्मानं रक्षितुं कश्चन सरलोपायः।
आबहुभ्यः दिनेभ्यः मम कस्यचन बन्धोः दर्शनमेव नास्ति इति विचिन्त्य तेन सह मेलितुं तस्य गृहं गतवान्।
तस्य गृहं गत्वा दृष्टवान् यत् तस्य एकस्मिन् पादे पट्टिका बद्धा अस्ति इति।
किम् अभवत् इति पृष्टे सति सः उक्तवान् मित्र! चिन्तनं मा भूत्! मम किमपि नाभवत्।
भवान् तु जानाति यद् यावत् पर्यन्तं आगमनिर्गमरोधः प्रचलेत् तावत् पर्यन्तं कुत्रापि तु गन्तव्यं न भवेत्। अतः कार्यालयात् आगमनसमये इयं व्यवस्था कृता मया।
यदि अहम् एवं व्यवस्थां न अकरिष्यं तर्हि मम पत्नी मद्द्वारा गृहकार्यं सर्वमपि अकारयिष्यत्।
इदानीं मया किमपि कार्यं करणीयं न भवति। अपिच सा मम शुश्रूषामपि समये समये करोति।
अहं तु केवलं विश्रामं करोमि समये समये च स्वादिष्टं भोजनं करोमि।
-प्रदीपः!
😂😁😆😄😁😆😂
#hasya
आबहुभ्यः दिनेभ्यः मम कस्यचन बन्धोः दर्शनमेव नास्ति इति विचिन्त्य तेन सह मेलितुं तस्य गृहं गतवान्।
तस्य गृहं गत्वा दृष्टवान् यत् तस्य एकस्मिन् पादे पट्टिका बद्धा अस्ति इति।
किम् अभवत् इति पृष्टे सति सः उक्तवान् मित्र! चिन्तनं मा भूत्! मम किमपि नाभवत्।
भवान् तु जानाति यद् यावत् पर्यन्तं आगमनिर्गमरोधः प्रचलेत् तावत् पर्यन्तं कुत्रापि तु गन्तव्यं न भवेत्। अतः कार्यालयात् आगमनसमये इयं व्यवस्था कृता मया।
यदि अहम् एवं व्यवस्थां न अकरिष्यं तर्हि मम पत्नी मद्द्वारा गृहकार्यं सर्वमपि अकारयिष्यत्।
इदानीं मया किमपि कार्यं करणीयं न भवति। अपिच सा मम शुश्रूषामपि समये समये करोति।
अहं तु केवलं विश्रामं करोमि समये समये च स्वादिष्टं भोजनं करोमि।
-प्रदीपः!
😂😁😆😄😁😆😂
#hasya
Kumarasambhavam (Mahakavi Kalidasa)
विकारहेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतांसि त एव धीराः ।
Vikaarahetau sati vikriyante Yeshaam na chetaamsi ta eva dheeraah.
Only he can be considered a dheera ( a person of courage) whose mind is not disturbed or overcome by emotions even in the presence of objects of temptation.
प्रायेण सामग्र्यविधौ गुणानां
पराङ्मुखी विश्वसृजः प्रवृत्तिः॥
Praayena saamagryavidhau gunaanaam
Paraangmukhee vishwasrijah pravrittih
In most of the cases, the Creator Brahma is reluctant to assemble all the good qualities in one place (person). (The idea is even the best of men will have a few failings).
क ईप्सितार्थस्थिरनिश्चयं मनः
पयश्च निम्नाभिमुखं प्रतीपयेत्॥
Ka eepsitaartha sthiranishchayam manah
Payashcha nimnaabhimukham prateepayet
Who can reverse the course of two things, namely, the mind which is steadfastly clinging to the desired object and water which always flows from higher level to lower level?
शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम्
Shareeramaadyam khalu dharmasaadhanam
The human body is the first instrument for treading the path of dharma
न रत्नमन्विष्यति मृग्यते हि तत्
Na ratnamanwishyati mrigyate hi tat
A valuable diamond does not seek, it is only sought after.
अलोकसामान्यमचिन्त्यहेतुकं
द्विषन्ति मन्दाश्चरितं महात्मनाम्
Alokasaamaanyam achintyahetukam
Dwishanti mandaashcharitam mahaatmanaam
Fools deride the character of great souls whose conduct and behaviour are different from those of ordinary mortals who cannot think of possible reasons for such difference.
प्रायः प्रत्ययमादत्ते स्वगुणेषूत्तमादरः
Praayah pratyayamaadatte swaguneshoottamaadaarh
Respect or recognition by men of noble character instills into one a belief in one’s own good qualities.
याच्ञा मोघा वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा
Yaachjnaa moghaa varamadhigune naadhame labdhakaamaa
Begging of a noble person and not getting what one wants is much better than begging of a mean person and getting what one wants.
रिक्तः सर्वे भवति हि लघुः पूर्णता गौरवाय
Riktah sarve bhavati hi laghuh poornata gauravaaya
Empty ( of wealth, knowledge, good qualities etc) one loses dignity and respect in society. Fullness ( of wealth, knowledge, good qualities etc.) , on the other hand, gives one dignity and respect in society.
आपन्नार्तिप्रशमनफलाः सम्पदो ह्युत्तमानाम्
Aapannaartiprashamanaphalaah sampado hyuttamaanaam
Noble souls use their wealth for the purpose of wiping out the misery and suffering of those overcome by misfortune.
कस्यात्यन्तं सुखमुपनतं दु:खमेकान्ततो वा
नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण
Kasyaatyantam sukhamupanatam dukhamekaantato vaa
Neechairgachchhatyupari cha dashaa chakranemikramena
There is none who is always happy and comfortable and none who is always unhappy and miserable. Happiness and sorrow alternate like the rim of a wheel which goes up and down.
विकारहेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतांसि त एव धीराः ।
Vikaarahetau sati vikriyante Yeshaam na chetaamsi ta eva dheeraah.
Only he can be considered a dheera ( a person of courage) whose mind is not disturbed or overcome by emotions even in the presence of objects of temptation.
प्रायेण सामग्र्यविधौ गुणानां
पराङ्मुखी विश्वसृजः प्रवृत्तिः॥
Praayena saamagryavidhau gunaanaam
Paraangmukhee vishwasrijah pravrittih
In most of the cases, the Creator Brahma is reluctant to assemble all the good qualities in one place (person). (The idea is even the best of men will have a few failings).
क ईप्सितार्थस्थिरनिश्चयं मनः
पयश्च निम्नाभिमुखं प्रतीपयेत्॥
Ka eepsitaartha sthiranishchayam manah
Payashcha nimnaabhimukham prateepayet
Who can reverse the course of two things, namely, the mind which is steadfastly clinging to the desired object and water which always flows from higher level to lower level?
शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम्
Shareeramaadyam khalu dharmasaadhanam
The human body is the first instrument for treading the path of dharma
न रत्नमन्विष्यति मृग्यते हि तत्
Na ratnamanwishyati mrigyate hi tat
A valuable diamond does not seek, it is only sought after.
अलोकसामान्यमचिन्त्यहेतुकं
द्विषन्ति मन्दाश्चरितं महात्मनाम्
Alokasaamaanyam achintyahetukam
Dwishanti mandaashcharitam mahaatmanaam
Fools deride the character of great souls whose conduct and behaviour are different from those of ordinary mortals who cannot think of possible reasons for such difference.
प्रायः प्रत्ययमादत्ते स्वगुणेषूत्तमादरः
Praayah pratyayamaadatte swaguneshoottamaadaarh
Respect or recognition by men of noble character instills into one a belief in one’s own good qualities.
याच्ञा मोघा वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा
Yaachjnaa moghaa varamadhigune naadhame labdhakaamaa
Begging of a noble person and not getting what one wants is much better than begging of a mean person and getting what one wants.
रिक्तः सर्वे भवति हि लघुः पूर्णता गौरवाय
Riktah sarve bhavati hi laghuh poornata gauravaaya
Empty ( of wealth, knowledge, good qualities etc) one loses dignity and respect in society. Fullness ( of wealth, knowledge, good qualities etc.) , on the other hand, gives one dignity and respect in society.
आपन्नार्तिप्रशमनफलाः सम्पदो ह्युत्तमानाम्
Aapannaartiprashamanaphalaah sampado hyuttamaanaam
Noble souls use their wealth for the purpose of wiping out the misery and suffering of those overcome by misfortune.
कस्यात्यन्तं सुखमुपनतं दु:खमेकान्ततो वा
नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण
Kasyaatyantam sukhamupanatam dukhamekaantato vaa
Neechairgachchhatyupari cha dashaa chakranemikramena
There is none who is always happy and comfortable and none who is always unhappy and miserable. Happiness and sorrow alternate like the rim of a wheel which goes up and down.
🚩जय सत्य सनातन 🚩
🚩आज की हिंदी तिथि
🌥️ 🚩युगाब्द - ५१२३
🌥️ 🚩विक्रम संवत - २०७८
⛅ 🚩तिथि - दशमी दोपहर 02:10 तक तत्पश्चात एकादशी
⛅ दिनांक - 06 मई 2021
⛅ दिन - गुरुवार
⛅ शक संवत - 1943
⛅ अयन - उत्तरायण
⛅ ऋतु - ग्रीष्म
⛅ मास - वैशाख
⛅ पक्ष - कृष्ण
⛅ नक्षत्र - शतभिषा सुबह 10:32 तक तत्पश्चात पूर्व भाद्रपद
⛅ योग - इन्द्र शाम 07:22 तक तत्पश्चात वैधृति
⛅ राहुकाल - दोपहर 02:13 से शाम 03:51 तक
⛅ सूर्योदय - 06:06
⛅ सूर्यास्त - 19:04
⛅ दिशाशूल - दक्षिण दिशा में
🚩आज की हिंदी तिथि
🌥️ 🚩युगाब्द - ५१२३
🌥️ 🚩विक्रम संवत - २०७८
⛅ 🚩तिथि - दशमी दोपहर 02:10 तक तत्पश्चात एकादशी
⛅ दिनांक - 06 मई 2021
⛅ दिन - गुरुवार
⛅ शक संवत - 1943
⛅ अयन - उत्तरायण
⛅ ऋतु - ग्रीष्म
⛅ मास - वैशाख
⛅ पक्ष - कृष्ण
⛅ नक्षत्र - शतभिषा सुबह 10:32 तक तत्पश्चात पूर्व भाद्रपद
⛅ योग - इन्द्र शाम 07:22 तक तत्पश्चात वैधृति
⛅ राहुकाल - दोपहर 02:13 से शाम 03:51 तक
⛅ सूर्योदय - 06:06
⛅ सूर्यास्त - 19:04
⛅ दिशाशूल - दक्षिण दिशा में
https://youtu.be/ciIkyJE4Wqk
Switch to DD News daily at 7:15 AM (Morning) for 15 minutes sanskrit news.
Switch to DD News daily at 7:15 AM (Morning) for 15 minutes sanskrit news.
YouTube
Vaarta: DD News brings you news in Sanskrit | 6.5.2021
writereaddata_Bulletins_Text_NSD_2021_May_NSD_Sanskrit_Sanskrit.pdf
72.6 KB
६.५ आकाशवाणी संस्कृत
Subscribe to सुधर्मा संस्कृत दैनिक समाचारपत्र @₹600/year from here
https://sudharmasanskritdaily.in/subscribe/
https://sudharmasanskritdaily.in/subscribe/
🏵️🏵️ प्रतिदिनं संस्कृतं 🏵️🏵️
*कथापठनशृङ्खला*
केवलं 30 निमेषा:
समय: - 11.30 AM to 12 noon
Google Meet joining info
Video call link: https://meet.google.com/anj-tyfb-aum
*कथापठनशृङ्खला*
केवलं 30 निमेषा:
समय: - 11.30 AM to 12 noon
Google Meet joining info
Video call link: https://meet.google.com/anj-tyfb-aum
📚 वेदपाठन - आओ वेद पढ़ें
📙 ऋग्वेद
सूक्त - २५ , प्रथम मंडल ,
मंत्र - ०२ , देवता - वरुण
🍃 मा नो वधाय हत्नवे जिहीळानस्य रीरधः मा हृणानस्य मन्यवे। (२)
⚜️ भावार्थ - हे वरुण ! जो तुम्हारा अनादर करता है, तुम उसके लिए घातक बन जाते हो तुम हमारा वध मत करना। तुम हमारे ऊपर क्रोध मत करना। (२)
#Rgveda
📙 ऋग्वेद
सूक्त - २५ , प्रथम मंडल ,
मंत्र - ०२ , देवता - वरुण
🍃 मा नो वधाय हत्नवे जिहीळानस्य रीरधः मा हृणानस्य मन्यवे। (२)
⚜️ भावार्थ - हे वरुण ! जो तुम्हारा अनादर करता है, तुम उसके लिए घातक बन जाते हो तुम हमारा वध मत करना। तुम हमारे ऊपर क्रोध मत करना। (२)
#Rgveda
📒📒📒 वेदपाठन 📒📒📒
📚 श्रीमद बाल्मीकि रामायणम 📚
🔥 बालकाण्ड: 🔥
।। पञ्चदशः सर्गः ।।
🍃 क्रीडन्तो नन्दनवने क्रूरेण किल हिंसिताः।
बधार्थ वयमायातास्तस्य वै मुनिभिः सह ॥२३॥
⚜️ भावार्थ - देखिये, उस दुष्ट ने ( इन्द्र के ) नन्दनवन नामक उद्यान में क्रीड़ा करते हुए अनेक गन्धर्वो तथा अप्सराओं को मार डाला। उसी को मरवाने के लिये, हम यहाँ मुनियों सहित आये हैं ॥ २३ ॥
🍃 सिद्धगन्धर्वयक्षाश्च ततस्त्वां शरणं गताः।
त्वं गतिः परमा देव सर्वेषां नः परन्तप ॥२४॥
⚜️ भावार्थ - हम सिद्ध, गन्धर्व और यक्षों सहित आपके शरण में आये हैं। हे देव ! हमारी दौड़ तो आप ही तक है। ॥२४॥
#Ramayan
📚 श्रीमद बाल्मीकि रामायणम 📚
🔥 बालकाण्ड: 🔥
।। पञ्चदशः सर्गः ।।
🍃 क्रीडन्तो नन्दनवने क्रूरेण किल हिंसिताः।
बधार्थ वयमायातास्तस्य वै मुनिभिः सह ॥२३॥
⚜️ भावार्थ - देखिये, उस दुष्ट ने ( इन्द्र के ) नन्दनवन नामक उद्यान में क्रीड़ा करते हुए अनेक गन्धर्वो तथा अप्सराओं को मार डाला। उसी को मरवाने के लिये, हम यहाँ मुनियों सहित आये हैं ॥ २३ ॥
🍃 सिद्धगन्धर्वयक्षाश्च ततस्त्वां शरणं गताः।
त्वं गतिः परमा देव सर्वेषां नः परन्तप ॥२४॥
⚜️ भावार्थ - हम सिद्ध, गन्धर्व और यक्षों सहित आपके शरण में आये हैं। हे देव ! हमारी दौड़ तो आप ही तक है। ॥२४॥
#Ramayan
✊ चाणक्य नीति ⚔️
✒️त्रयोदश अध्याय
♦️श्लोक:-११
बन्धन्य विषयासंगः मुक्त्यै निर्विषयं मनः।
मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः।।११।।
♦️भावार्थ --मन ही बन्धन और मोक्ष का कारण है। काम, क्रोध, मद, लोभ, मोह में फंसा मन जीव के बन्धन का कारण है और इन विषयों से रहित मन ही मोक्ष प्राप्ति का साधन है।
#Chanakya
✒️त्रयोदश अध्याय
♦️श्लोक:-११
बन्धन्य विषयासंगः मुक्त्यै निर्विषयं मनः।
मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः।।११।।
♦️भावार्थ --मन ही बन्धन और मोक्ष का कारण है। काम, क्रोध, मद, लोभ, मोह में फंसा मन जीव के बन्धन का कारण है और इन विषयों से रहित मन ही मोक्ष प्राप्ति का साधन है।
#Chanakya
हितोपदेशः - HITOPADESHAH
दातव्यमिति यद्दानं
दीयतेऽनुपकारिणे।
देशे काले च पात्रे च
तद्दानं सात्त्विकं विदुः।। 61/014।।
अर्थः:
सटीक काल, सटीक देश और योग्यतावाले व्यक्ति को दान देना, यह समझकर कि दान करने वाले को उपकार की अपेक्षा नहीं है, वही दान सात्विक या शुद्ध दान कहलाता है।
MEANING:
The donation given at an appropriate time, place, and to a deserving person, with the understanding that no favor is expected in return, is considered pure or sattvic.
ॐ नमो भगवते हयास्याय।
#Subhashitam
दातव्यमिति यद्दानं
दीयतेऽनुपकारिणे।
देशे काले च पात्रे च
तद्दानं सात्त्विकं विदुः।। 61/014।।
अर्थः:
सटीक काल, सटीक देश और योग्यतावाले व्यक्ति को दान देना, यह समझकर कि दान करने वाले को उपकार की अपेक्षा नहीं है, वही दान सात्विक या शुद्ध दान कहलाता है।
MEANING:
The donation given at an appropriate time, place, and to a deserving person, with the understanding that no favor is expected in return, is considered pure or sattvic.
ॐ नमो भगवते हयास्याय।
#Subhashitam