Юмшоқ қўниш
АҚШда июн ойи натижаларига кўра йиллик инфляция узоқ муддатдан сўнг 3%га тушган.
Бу кўплаб АҚШлик иқтисодчилар томонидан ғалаба қилинмоқда, сабаби АҚШ иқтисодиёти (Марказий банки) инқирозни четлаб ўтган ҳолда инфляцияни жиловлашга муваффақ бўлмоқда. Буни макроиқтисодчилар фанда “юмшоқ қўниш” деб аташади.
Боиси юқори инфляцияни енгиш учун Марказий банклар агрессив равишда фоиз ставкани кўтарадилар, бу эса ишсизликни кўтарилишига олиб келади. Ишсизликни кўтарилиши иқтисодиётни “совутиб”, инфляцияни пасайтиришга ёрдам беради. Аммо, юқори ишсизлик ўз навбатида иқтисодий инқироз билан бирга юз беради. Инфляцияни бундай пасайтириш “қаттиқ қўниш” ҳисобланди.
Умуман, ковид пандемиясидан олдин АҚШ иқтисодчилари икки катта лагерга ажралганди – “Team Transitionary” ва “Team Permanent”. Биринчи гуруҳ иқтисодчилари кузатилган юқори инфляция “вақтинчалик” (transitionary) эканини, унинг асосий сабаби ялпи таклифнинг кескин қисқариши ва бунда Марказий банклар ҳеч нарса қилмаслиги (қила олмаслиги) билдирган. Шунинг учун улар фикрича, иқтисодиёт ўзини ҳолига қўйилса, аста-секин инфляция пасайиши керак эди.
Иккинчи гуруҳ эса, юқори инфляциянинг сабаби сифатида ковид даврида Марказий банк ва ҳукумат томонидан амалга оширилган кучли қўллаб-қувватлаш пакетлари эканлиги, агар Марказий банк фоиз ставкани кескин кўтариб, инфляцияни жиловламаса, юқори инфляция “янги нормага” айланишини прогноз қилган.
Баланд инфляциянинг бунчалик узоқ давом этиши унга нисбатан “transition” деган сўзни ишлатиш унчалик ҳам тўғри эмаслиги бўйича баҳс-мунозараларни келтириб чиқараётганди ва ҳаттоки АҚШ Марказий бонкаси раҳбари ўз пайтида бу сўзни ишлатишни тўхтатишни таклиф қилган.
Иккинчи гуруҳ фикрларига муштарак равишда АҚШ Марказий банки фоиз ставкани ўтган 1,5 йил давомида кескин кўтариб келди ва бугунда инфляция сурати мўтадиллашиб, 2%лик таргетга яқинлашган.
Энди юқоридаги икки гуруҳ ўртасида асосий баҳс – “инфляция нимани ҳисобига пасайди?” деган савол устида бўлмоқда. Инфляцияни “ўткинчи” деган гуруҳ фикрича, фоиз ставкани кўтарилишининг инфляцияни пасайтиришдаги ҳиссаси ноаниқ. Сабаби, иқтисодий моделларда (иқтисодчилар гаплашадиган тил) фоиз ставка кўтарилса, биринчи бўлиб, ишсизлик кўтарилиши керак. Ушбу ҳолатда АҚШда ишсизлик кўтарилмасдан инфляция тушган. Яъни, фоиз ставкани асосий трансмиссия канали ўртада “йўқолиб” қолгандек гўё.
Иккинчи гуруҳ фикрича, ишсизлик ўзгармаган бўлсада, инфляцияни фоиз ставкани кўтармасдан туширишни имкони бўлмасди.
Бу дебатларни тугашининг қийинлиги шундаки, биз контрфакт ҳолатни ҳеч қачон кўра олмаймиз – “ставка кўтарилмаганда инфляция нима бўларди?” деган саволга узил-кесил жавоб топиш имконсиз.
Нима бўлганда ҳам АҚШда инфляцияни пасайиши бошқа давлатлар учун яхши ҳолат. Бунинг натижасида халқаро молия бозорларида фоиз ставкалар ошишдан, капитал эса қимматлашишдан тўхтайди ва энг муҳими ривожланаётган давлатлар валюталарига босим пасаяди.
АҚШда июн ойи натижаларига кўра йиллик инфляция узоқ муддатдан сўнг 3%га тушган.
Бу кўплаб АҚШлик иқтисодчилар томонидан ғалаба қилинмоқда, сабаби АҚШ иқтисодиёти (Марказий банки) инқирозни четлаб ўтган ҳолда инфляцияни жиловлашга муваффақ бўлмоқда. Буни макроиқтисодчилар фанда “юмшоқ қўниш” деб аташади.
Боиси юқори инфляцияни енгиш учун Марказий банклар агрессив равишда фоиз ставкани кўтарадилар, бу эса ишсизликни кўтарилишига олиб келади. Ишсизликни кўтарилиши иқтисодиётни “совутиб”, инфляцияни пасайтиришга ёрдам беради. Аммо, юқори ишсизлик ўз навбатида иқтисодий инқироз билан бирга юз беради. Инфляцияни бундай пасайтириш “қаттиқ қўниш” ҳисобланди.
Умуман, ковид пандемиясидан олдин АҚШ иқтисодчилари икки катта лагерга ажралганди – “Team Transitionary” ва “Team Permanent”. Биринчи гуруҳ иқтисодчилари кузатилган юқори инфляция “вақтинчалик” (transitionary) эканини, унинг асосий сабаби ялпи таклифнинг кескин қисқариши ва бунда Марказий банклар ҳеч нарса қилмаслиги (қила олмаслиги) билдирган. Шунинг учун улар фикрича, иқтисодиёт ўзини ҳолига қўйилса, аста-секин инфляция пасайиши керак эди.
Иккинчи гуруҳ эса, юқори инфляциянинг сабаби сифатида ковид даврида Марказий банк ва ҳукумат томонидан амалга оширилган кучли қўллаб-қувватлаш пакетлари эканлиги, агар Марказий банк фоиз ставкани кескин кўтариб, инфляцияни жиловламаса, юқори инфляция “янги нормага” айланишини прогноз қилган.
Баланд инфляциянинг бунчалик узоқ давом этиши унга нисбатан “transition” деган сўзни ишлатиш унчалик ҳам тўғри эмаслиги бўйича баҳс-мунозараларни келтириб чиқараётганди ва ҳаттоки АҚШ Марказий бонкаси раҳбари ўз пайтида бу сўзни ишлатишни тўхтатишни таклиф қилган.
Иккинчи гуруҳ фикрларига муштарак равишда АҚШ Марказий банки фоиз ставкани ўтган 1,5 йил давомида кескин кўтариб келди ва бугунда инфляция сурати мўтадиллашиб, 2%лик таргетга яқинлашган.
Энди юқоридаги икки гуруҳ ўртасида асосий баҳс – “инфляция нимани ҳисобига пасайди?” деган савол устида бўлмоқда. Инфляцияни “ўткинчи” деган гуруҳ фикрича, фоиз ставкани кўтарилишининг инфляцияни пасайтиришдаги ҳиссаси ноаниқ. Сабаби, иқтисодий моделларда (иқтисодчилар гаплашадиган тил) фоиз ставка кўтарилса, биринчи бўлиб, ишсизлик кўтарилиши керак. Ушбу ҳолатда АҚШда ишсизлик кўтарилмасдан инфляция тушган. Яъни, фоиз ставкани асосий трансмиссия канали ўртада “йўқолиб” қолгандек гўё.
Иккинчи гуруҳ фикрича, ишсизлик ўзгармаган бўлсада, инфляцияни фоиз ставкани кўтармасдан туширишни имкони бўлмасди.
Бу дебатларни тугашининг қийинлиги шундаки, биз контрфакт ҳолатни ҳеч қачон кўра олмаймиз – “ставка кўтарилмаганда инфляция нима бўларди?” деган саволга узил-кесил жавоб топиш имконсиз.
Нима бўлганда ҳам АҚШда инфляцияни пасайиши бошқа давлатлар учун яхши ҳолат. Бунинг натижасида халқаро молия бозорларида фоиз ставкалар ошишдан, капитал эса қимматлашишдан тўхтайди ва энг муҳими ривожланаётган давлатлар валюталарига босим пасаяди.
Хитой иқтисодий стагнациядами?
Хитой иқтисодидаги секинлашув бугун ғарб иқтисодий медиасинининг кун тартибидаги асосий мавзу. Хитойдаги ушбу пасайиш қанчалик жиддий? Ушбу ҳолат вақтинчалик (мавсумийми) характердами ёки Хитойнинг ривожланиш модели якунига етиб келдими? Хитойдаги иқтисодий пасайиш глобал иқтисодиёт ва бошқа давлатларга таъсири қандай бўлади?
Бундай жиддий саволлар туғилишига сабаб Хитой бугун қайси мезон билан ўлчанишига қараб дунёнинг 1 ёки 2-иқтисоди ҳисобланади.
Аввало шуни тушуниш керакки, ривожланган ва ривожланаётган давлатлардаги иқтисодий инқирозлар ўртасида бироз фарқ бор. Масалан, АҚШ ёки Германия иқтисодиёти рецессияда бўлиши учун ЯИМ ўсиши манфий бўлиши керак. Аммо, Хитойга ўхшаган тез ўсаётган давлатларда иқтисодий ўсишнинг секинлашиши ҳам рецессия деб қаралади.
Бугун Хитой иқтисоди йил бошидаги оптимистик кутилмалардан фарқли равишда мана шундай ҳолатни бошдан кечирмоқда. I ярим йилликда Хитой ЯИМ кутилганидан пастроқ ўсди. Июлда саноат ишлаб чиқариш, чакана савдода ўсиши ҳам режадан пастроқ бўлди. Кўчмас мулк бозорида турбулентлик анчадан бери сақланиб турибди. Экспорт камаймоқда. Ёшлар орасида ишсизлик энг юқори даражага етган (20%дан баланд).
Бундан ташқари иқтисодиётда дефляция – умумий нархларнинг тушиши бошланган. Бир қарашда позитив ҳолатдек туюлсада, макроиқтисодий томондан бу яхши сигнал эмас. Дефляция ишлаб чиқарувчиларни инвестиция киритишдан тўхтатиши, истеъмолчилар харажатларини кейинги даврларга суришига туртки беради. Бу эса спирал эффекти сингари иқтисодиётда дефляция босимини янада кучайтиради.
Устига устак иқтисодиётда қарз юки жуда баланд (ЯИМга нисбатан 300%) – дефляция корхоналарнинг қарз юкини янада ошириб, инвестиция ва бошқа харажатларини камайтириши мумкин.
Стагнация фақат Хитой билан чекланмаслиги, бошқа ривожланаётган давлатларга сизиб чиқиш эҳтимоли юқори. Асосий баҳс таъсирнинг кўламида. Айрим иқтисодчилар ушбу таъсир Хитойнинг дунё бозоридаги асосий роли истеъмолчи эмас, ишлаб чиқарувчилиги сабаб глобал иқтисод учун катта бўлмаслигини, пасайишдан асосан Хитойга ҳом-ашё товарлар етказиб берувчи давлатлар жабр чекишини прогноз қилмоқда.
Яна бир муҳим жиҳат Хитойда реал ўсиш ва нархларнинг пасайиши ўтган асрнинг 80-йилларида Япония ҳолатини эсга солиши мумкин. Фақат фарқли томони Хитойда стагнация бироз эрта бошланмоқда. Японияда ўсиш секинлашиб, дефляция бошланганда японияликнинг ўртача даромади АҚШликнинг 80%гача етган бўлса, бугун Хитойликнинг ўртача даромади АҚШликнинг 20%га ҳам етмайди.
Умуман олганда кузатилаётган пасайиш Хитойнинг сўнгги йиллардаги юқори инвестициялар (ЯИМга нисбатан 40%дан баланд), қарз ва унумдорлиги паст бўлган кўчмас мулк секторига асосланган моделини ўзгартиришга мажбур қиладими ёки йўқми деган саволни ҳам ўртага чиқармоқда.
Нима бўлган тақдирда ҳам иқтисодчилар фикрларидаги консенсус шуки, Хитой энди секинроқ - йиллик 6-7% эмас, 3-4%лик ўсишга рози бўлиши керак. Режали иқтисоднинг потенциали шу. Ёки иқтисод ва сиёсатни либераллаштириш керак. Бунга эса Хитой ҳукумати рози эмас.
Хитой иқтисодидаги секинлашув бугун ғарб иқтисодий медиасинининг кун тартибидаги асосий мавзу. Хитойдаги ушбу пасайиш қанчалик жиддий? Ушбу ҳолат вақтинчалик (мавсумийми) характердами ёки Хитойнинг ривожланиш модели якунига етиб келдими? Хитойдаги иқтисодий пасайиш глобал иқтисодиёт ва бошқа давлатларга таъсири қандай бўлади?
Бундай жиддий саволлар туғилишига сабаб Хитой бугун қайси мезон билан ўлчанишига қараб дунёнинг 1 ёки 2-иқтисоди ҳисобланади.
Аввало шуни тушуниш керакки, ривожланган ва ривожланаётган давлатлардаги иқтисодий инқирозлар ўртасида бироз фарқ бор. Масалан, АҚШ ёки Германия иқтисодиёти рецессияда бўлиши учун ЯИМ ўсиши манфий бўлиши керак. Аммо, Хитойга ўхшаган тез ўсаётган давлатларда иқтисодий ўсишнинг секинлашиши ҳам рецессия деб қаралади.
Бугун Хитой иқтисоди йил бошидаги оптимистик кутилмалардан фарқли равишда мана шундай ҳолатни бошдан кечирмоқда. I ярим йилликда Хитой ЯИМ кутилганидан пастроқ ўсди. Июлда саноат ишлаб чиқариш, чакана савдода ўсиши ҳам режадан пастроқ бўлди. Кўчмас мулк бозорида турбулентлик анчадан бери сақланиб турибди. Экспорт камаймоқда. Ёшлар орасида ишсизлик энг юқори даражага етган (20%дан баланд).
Бундан ташқари иқтисодиётда дефляция – умумий нархларнинг тушиши бошланган. Бир қарашда позитив ҳолатдек туюлсада, макроиқтисодий томондан бу яхши сигнал эмас. Дефляция ишлаб чиқарувчиларни инвестиция киритишдан тўхтатиши, истеъмолчилар харажатларини кейинги даврларга суришига туртки беради. Бу эса спирал эффекти сингари иқтисодиётда дефляция босимини янада кучайтиради.
Устига устак иқтисодиётда қарз юки жуда баланд (ЯИМга нисбатан 300%) – дефляция корхоналарнинг қарз юкини янада ошириб, инвестиция ва бошқа харажатларини камайтириши мумкин.
Стагнация фақат Хитой билан чекланмаслиги, бошқа ривожланаётган давлатларга сизиб чиқиш эҳтимоли юқори. Асосий баҳс таъсирнинг кўламида. Айрим иқтисодчилар ушбу таъсир Хитойнинг дунё бозоридаги асосий роли истеъмолчи эмас, ишлаб чиқарувчилиги сабаб глобал иқтисод учун катта бўлмаслигини, пасайишдан асосан Хитойга ҳом-ашё товарлар етказиб берувчи давлатлар жабр чекишини прогноз қилмоқда.
Яна бир муҳим жиҳат Хитойда реал ўсиш ва нархларнинг пасайиши ўтган асрнинг 80-йилларида Япония ҳолатини эсга солиши мумкин. Фақат фарқли томони Хитойда стагнация бироз эрта бошланмоқда. Японияда ўсиш секинлашиб, дефляция бошланганда японияликнинг ўртача даромади АҚШликнинг 80%гача етган бўлса, бугун Хитойликнинг ўртача даромади АҚШликнинг 20%га ҳам етмайди.
Умуман олганда кузатилаётган пасайиш Хитойнинг сўнгги йиллардаги юқори инвестициялар (ЯИМга нисбатан 40%дан баланд), қарз ва унумдорлиги паст бўлган кўчмас мулк секторига асосланган моделини ўзгартиришга мажбур қиладими ёки йўқми деган саволни ҳам ўртага чиқармоқда.
Нима бўлган тақдирда ҳам иқтисодчилар фикрларидаги консенсус шуки, Хитой энди секинроқ - йиллик 6-7% эмас, 3-4%лик ўсишга рози бўлиши керак. Режали иқтисоднинг потенциали шу. Ёки иқтисод ва сиёсатни либераллаштириш керак. Бунга эса Хитой ҳукумати рози эмас.
The Economist
China’s economy is in desperate need of rescue
Yet available options appear politically unpalatable
Иқтисод бўйича Нобел
2024 йилнинг Иқтисодиёт фани бўйича Нобел мукофоти институтлар қандай шаклланиши ва уларнинг фаровонликка таъсирини ўрганганлиги учун жуда кўпчилик кутганидек Ажемўғли, Жонсон ва Робинсонга берилибди.
Нима учун ушбу олимлар мукофотга лойиқ кўрилди?
Ушбу олимларнинг асосий ғояси – иқтисодий ривожланиш, бойроқ бўлиш сиёсий институтларга боғлиқ. Улар ривожланишнинг бошқа факторлари – география, маданият, жамиятдаги нормаларнинг аҳамияти ва ролини иккиламчи ўринда кўрган ҳолда иқтисодий ривожланиш асосан мамлакатда шаклланган институтлар билан боғлиқлигини исботлашга уринган.
Улар фандаги яна бир муҳим "иқтисодий ўсишга ҳамоҳанг институтлар қаердан ёки қандай шаклланади" деган савол устида ҳам бош қотиради.
Ушбу савол устида улар иқтисодий ривожланиш фанида янги эмпирик ва назарий услублар яратишади. Мисол учун, улар колониял ўтмишни узоқ муддатли ўсишга, фаровонлликка қандай таъсир кўрсатишини баҳолашган.
Асосий илмий ишларида ушбу олимлар иддао қиладики, колониялар бўйича амалга оширилган стратегиялар шаклланган институтлар сифатига ва бу ўз навбатида иқтисодий кўрсаткичларга сурункали таъсир кўрсатиб келган ва келади.
Машҳур илмий ишларидан бирида (“settler mortality”) хулоса қилишадики, Европаликлар босиб олган ҳудудларининг қай бирида ўлим коэффициенти (маълум бир табиий шарт-шароитлар туфайли) юқори бўлса, шу ерда экстрактив (ёмонроқ) институтларни яратишган. Ва аксинча, ўлим даражаси паст ҳудудларда “Европача” институтларни раво кўришган.
Яна бир илмий ишларида (“reversal of fortune” ) кўрсатишадики,босиб олинган пайтда бой бўлган ҳудудлар бугунги кунда нисбатан камбағалроқ. Нима учун? Сабаби босқинчилар бошидан аввал ресурсларни тортиб олиш учун ёмонроқ институтларни яратишади.
Назарий жиҳатдан ҳам иқтисод фанида янгилик қилишган. Иқтисодиёт фани моделларга асосланади ва яхши олимларни формал моделларсиз тасаввур қилиш қийин. Улар фанда биринчилардан бўлиб нима учун иқтисодий ўсишни рағбатлантирувчи институтлар шаклланиши ёки шаклланмаслигини моделлаштирган.
Назарияларидаги асосий гипотеза шундайки, самарасиз институтлар элита ва халқ ўртасидаги “ваъдалашув муаммоси” (commitment problems) туфайли сақланиб қолади. Оддийроқ айтганда элита жамият ва фуқаролар учун манфаатли сиёсатни амалга оширишни ваъда беради, амалда бу содир бўлмайди. Ўзгаришларга жамият ишончи йўқолади. Бир-бирига нисбатан мазкур ишончсизлик жамиятда самарасиз институтларни йўқотиб, ўрнига яхшироқ институтларни яратишга ҳалақит қилади.
Нобел ҳудди Банержи, Дуфло кейси каби улар ҳамма нарсада ҳақлиги учун берилмаган. Бу мукофотни кўпроқ академияда биринчилардан бўлиб юқоридагидек муҳим саволлар қўйиш ва шу саволга жаво бериш учун қандай инструментлар яратилганлиги учун деб тушуниш тўғрироқ бўлади.
Улар илмий ишлари орқали макро саволларга “квази экспериментлар” орқали жавоб қидириш, институтларнинг иқтисодий ривожланишдаги аҳамиятини диққат марказга чиқариш ва институтлар ўзгаришини моделлаштиришга катта ҳисса қўшган.
Мазкур ишлар, гарчи уларнинг эмпирик хулосалари бўйича баҳслар давом этаётган бўлсада, Нобелга лойиқ деб кўрилган.
2024 йилнинг Иқтисодиёт фани бўйича Нобел мукофоти институтлар қандай шаклланиши ва уларнинг фаровонликка таъсирини ўрганганлиги учун жуда кўпчилик кутганидек Ажемўғли, Жонсон ва Робинсонга берилибди.
Нима учун ушбу олимлар мукофотга лойиқ кўрилди?
Ушбу олимларнинг асосий ғояси – иқтисодий ривожланиш, бойроқ бўлиш сиёсий институтларга боғлиқ. Улар ривожланишнинг бошқа факторлари – география, маданият, жамиятдаги нормаларнинг аҳамияти ва ролини иккиламчи ўринда кўрган ҳолда иқтисодий ривожланиш асосан мамлакатда шаклланган институтлар билан боғлиқлигини исботлашга уринган.
Улар фандаги яна бир муҳим "иқтисодий ўсишга ҳамоҳанг институтлар қаердан ёки қандай шаклланади" деган савол устида ҳам бош қотиради.
Ушбу савол устида улар иқтисодий ривожланиш фанида янги эмпирик ва назарий услублар яратишади. Мисол учун, улар колониял ўтмишни узоқ муддатли ўсишга, фаровонлликка қандай таъсир кўрсатишини баҳолашган.
Асосий илмий ишларида ушбу олимлар иддао қиладики, колониялар бўйича амалга оширилган стратегиялар шаклланган институтлар сифатига ва бу ўз навбатида иқтисодий кўрсаткичларга сурункали таъсир кўрсатиб келган ва келади.
Машҳур илмий ишларидан бирида (“settler mortality”) хулоса қилишадики, Европаликлар босиб олган ҳудудларининг қай бирида ўлим коэффициенти (маълум бир табиий шарт-шароитлар туфайли) юқори бўлса, шу ерда экстрактив (ёмонроқ) институтларни яратишган. Ва аксинча, ўлим даражаси паст ҳудудларда “Европача” институтларни раво кўришган.
Яна бир илмий ишларида (“reversal of fortune” ) кўрсатишадики,босиб олинган пайтда бой бўлган ҳудудлар бугунги кунда нисбатан камбағалроқ. Нима учун? Сабаби босқинчилар бошидан аввал ресурсларни тортиб олиш учун ёмонроқ институтларни яратишади.
Назарий жиҳатдан ҳам иқтисод фанида янгилик қилишган. Иқтисодиёт фани моделларга асосланади ва яхши олимларни формал моделларсиз тасаввур қилиш қийин. Улар фанда биринчилардан бўлиб нима учун иқтисодий ўсишни рағбатлантирувчи институтлар шаклланиши ёки шаклланмаслигини моделлаштирган.
Назарияларидаги асосий гипотеза шундайки, самарасиз институтлар элита ва халқ ўртасидаги “ваъдалашув муаммоси” (commitment problems) туфайли сақланиб қолади. Оддийроқ айтганда элита жамият ва фуқаролар учун манфаатли сиёсатни амалга оширишни ваъда беради, амалда бу содир бўлмайди. Ўзгаришларга жамият ишончи йўқолади. Бир-бирига нисбатан мазкур ишончсизлик жамиятда самарасиз институтларни йўқотиб, ўрнига яхшироқ институтларни яратишга ҳалақит қилади.
Нобел ҳудди Банержи, Дуфло кейси каби улар ҳамма нарсада ҳақлиги учун берилмаган. Бу мукофотни кўпроқ академияда биринчилардан бўлиб юқоридагидек муҳим саволлар қўйиш ва шу саволга жаво бериш учун қандай инструментлар яратилганлиги учун деб тушуниш тўғрироқ бўлади.
Улар илмий ишлари орқали макро саволларга “квази экспериментлар” орқали жавоб қидириш, институтларнинг иқтисодий ривожланишдаги аҳамиятини диққат марказга чиқариш ва институтлар ўзгаришини моделлаштиришга катта ҳисса қўшган.
Мазкур ишлар, гарчи уларнинг эмпирик хулосалари бўйича баҳслар давом этаётган бўлсада, Нобелга лойиқ деб кўрилган.