Санкциялар ишламаяптими?
Россиянинг Украинага уруш бошлаши ортидан ғарб давлатлари томонидан кескин санкциялар қўлланиши натижасида дастлабки кунларда рубл курси долларга нисбатан кескин қадрсизланди. Аммо, вақт ўтиши билан рубл ўзининг урушдан аввалги қийматини тиклаб, кўтарилишда давом этмоқда. Бу эса экспертлар орасида санкциялар иш бермагани ҳақида фикрларни пайдо қилмоқда.
Хусусан, The Economist'нинг ёзишича, бу йил Россиянинг савдо баланси рекорд миқдор-ЯИМга нисбатан 15% профицит билан чиқиши мумкин. Сабаби, импорти кескин қисқарган, экспорт эса аксинча, кўтарилган.
Импортнинг қисқариши Россия Марказий банкининг санкцияга тушиши, банкларининг халқаро тўлов инфраструктурасидан узилиши натижасида ғарб билан савдо қилишнинг қийинлашуви билан боғлиқ.
Экспортнинг кўпайиши унинг асосий манбаси бўлган газ ва нефть экспортининг давом этаётганлиги ва нефт маҳсулотлари нархларининг кўтарилиши билан боғлиқ.
Прогнозларга кўра, йил якунига келиб Россиянинг жорий операциялар ҳисоби бўйича профицити ўтган йилга нисбатан 2 баравар ортиб, 250 млрд долларга етиши мумкин. Бундай катта маблағ эса, экпертлар фикрича, Россияга урушни молиялаштиришга имконият бермоқда ва келгусида ҳам беради.
Фикримизча, санкциялар таъсири бўйича ушбу ракамлар аслида тескари хулосани беради: санкциялар кутилган натижани беряпти. Тўғри, рубл курси тикланди, Россия савдо баланси катта профицитда (АҚШ доллари мавжуд). Аммо, аввал айтилганидек, Россияда долларни ишлатиш имконияти чекланган.
Уруш учун, уни давомий молиялаштириш учун авваламбор реал ресурслар керак. Россиянинг валютадаги тушумлари урушни молиялаштириш учун ишлатилгани йўқ, балки банклар ҳисобваракларида аккумуляция бўлиб турибди. Яъни, Россия савдо балансидаги бундай катта профицит Россия ўзининг валюта тушумларини санкциялар туфайли ишлата олмаяётганлигининг оқибатидир.
Бутун дунё Россиядан энергия сотиб оляпти, Россия эса узоқ муддатли ўсиш учун зарур бўлган технологияларни сотиб олишда қийналмокда. Бир сўз билан айтганда, санкциялар жуда яхши ишлаяпти.
P.S. Йиллик ҳисобда апрель ойида Россия импорти 70-80%га қисқарган деб баҳоланмоқда.
Россиянинг Украинага уруш бошлаши ортидан ғарб давлатлари томонидан кескин санкциялар қўлланиши натижасида дастлабки кунларда рубл курси долларга нисбатан кескин қадрсизланди. Аммо, вақт ўтиши билан рубл ўзининг урушдан аввалги қийматини тиклаб, кўтарилишда давом этмоқда. Бу эса экспертлар орасида санкциялар иш бермагани ҳақида фикрларни пайдо қилмоқда.
Хусусан, The Economist'нинг ёзишича, бу йил Россиянинг савдо баланси рекорд миқдор-ЯИМга нисбатан 15% профицит билан чиқиши мумкин. Сабаби, импорти кескин қисқарган, экспорт эса аксинча, кўтарилган.
Импортнинг қисқариши Россия Марказий банкининг санкцияга тушиши, банкларининг халқаро тўлов инфраструктурасидан узилиши натижасида ғарб билан савдо қилишнинг қийинлашуви билан боғлиқ.
Экспортнинг кўпайиши унинг асосий манбаси бўлган газ ва нефть экспортининг давом этаётганлиги ва нефт маҳсулотлари нархларининг кўтарилиши билан боғлиқ.
Прогнозларга кўра, йил якунига келиб Россиянинг жорий операциялар ҳисоби бўйича профицити ўтган йилга нисбатан 2 баравар ортиб, 250 млрд долларга етиши мумкин. Бундай катта маблағ эса, экпертлар фикрича, Россияга урушни молиялаштиришга имконият бермоқда ва келгусида ҳам беради.
Фикримизча, санкциялар таъсири бўйича ушбу ракамлар аслида тескари хулосани беради: санкциялар кутилган натижани беряпти. Тўғри, рубл курси тикланди, Россия савдо баланси катта профицитда (АҚШ доллари мавжуд). Аммо, аввал айтилганидек, Россияда долларни ишлатиш имконияти чекланган.
Уруш учун, уни давомий молиялаштириш учун авваламбор реал ресурслар керак. Россиянинг валютадаги тушумлари урушни молиялаштириш учун ишлатилгани йўқ, балки банклар ҳисобваракларида аккумуляция бўлиб турибди. Яъни, Россия савдо балансидаги бундай катта профицит Россия ўзининг валюта тушумларини санкциялар туфайли ишлата олмаяётганлигининг оқибатидир.
Бутун дунё Россиядан энергия сотиб оляпти, Россия эса узоқ муддатли ўсиш учун зарур бўлган технологияларни сотиб олишда қийналмокда. Бир сўз билан айтганда, санкциялар жуда яхши ишлаяпти.
P.S. Йиллик ҳисобда апрель ойида Россия импорти 70-80%га қисқарган деб баҳоланмоқда.
The Economist
Russia is on track for a record trade surplus
Imports have collapsed, but exports are holding up
Туркия “тажрибаси”
Баъзида маслаҳатлар ичида энг яхшиси ва амалийси нима қилмаслик ҳақида бўлади. Шундай маслаҳатлар иқтисодиётда ҳам кўп учрайди. Энг охиргилардан бири – Туркиянинг жорий иқтисодий модели билан боғлиқ.
Туркияда расмий инфляция - 80%, ҳақиқатда эса 200%га яқинлашаётган бир пайтда бугун Туркия Марказий банки фоиз ставкани 13%га тушириш бўйича қарор қабул қилган.
Туркия Марказий банки макроиқтисодиётнинг энг муҳим қоидасига қарши ҳаракатланиб, юқори инфляция шароитида фоиз ставкани кўтариш ўрнига, уни туширмоқда.
Бундай қарши ҳаракат Туркия Президентинининг ҳохиш-истаклари билан боғлиқ. Унга кўра мамлакатдаги инфляцияининг асосий сабаби кредит фоиз ставкаларининг баландлиги. Шу мақсадда, унинг фикрига қарши чиққан барча Марказий банк раҳбарлари ишдан олиниб, фоиз ставкани туширишга рози бўлган раҳбар билан алмаштирилган.
Аслида ҳам кредит бўйича юқори фоиз ставкалар инфляцияни келтириб чиқарадими? Бутун дунё тажрибаси кўрсатмоқдаки, бу механизм тескари ишлайди – юқори фоиз ставкалар юқори инфляциянинг оқибатидир.
Инфляция эса бу - реал ресурсларнинг етишмаслиги, имкониятга нисбатан кўпроқ истеъмолнинг натижаси.
Инфляция - бу юқори давлат ҳаражатларининг ҳосиласи.
Инфляция бу - реал ресурс билан таъминланмаган юқори кредитлашнинг оқибати.
Ўзбекистонда ҳам жуда кўп тадбиркорларни қийнайдиган ҳолат кредитлар фоизининг юқорилиги. Лекин, унинг ечими асло, фоиз ставкани сунъий тушириш эмаслигини Туркия кейси яна бир бор кўрсатиб турибди.
Юқори инфляциянинг ечими давлат бюждети ижросида дефицитли молиялаштиришдан воз кечиш, рақобатни ривожлантириш, имтиёзларни йўқотиш ва Марказий банк мустақиллигини ушлаб туришдир.
Оғриқли, лекин тўғри йўлдир.
Баъзида маслаҳатлар ичида энг яхшиси ва амалийси нима қилмаслик ҳақида бўлади. Шундай маслаҳатлар иқтисодиётда ҳам кўп учрайди. Энг охиргилардан бири – Туркиянинг жорий иқтисодий модели билан боғлиқ.
Туркияда расмий инфляция - 80%, ҳақиқатда эса 200%га яқинлашаётган бир пайтда бугун Туркия Марказий банки фоиз ставкани 13%га тушириш бўйича қарор қабул қилган.
Туркия Марказий банки макроиқтисодиётнинг энг муҳим қоидасига қарши ҳаракатланиб, юқори инфляция шароитида фоиз ставкани кўтариш ўрнига, уни туширмоқда.
Бундай қарши ҳаракат Туркия Президентинининг ҳохиш-истаклари билан боғлиқ. Унга кўра мамлакатдаги инфляцияининг асосий сабаби кредит фоиз ставкаларининг баландлиги. Шу мақсадда, унинг фикрига қарши чиққан барча Марказий банк раҳбарлари ишдан олиниб, фоиз ставкани туширишга рози бўлган раҳбар билан алмаштирилган.
Аслида ҳам кредит бўйича юқори фоиз ставкалар инфляцияни келтириб чиқарадими? Бутун дунё тажрибаси кўрсатмоқдаки, бу механизм тескари ишлайди – юқори фоиз ставкалар юқори инфляциянинг оқибатидир.
Инфляция эса бу - реал ресурсларнинг етишмаслиги, имкониятга нисбатан кўпроқ истеъмолнинг натижаси.
Инфляция - бу юқори давлат ҳаражатларининг ҳосиласи.
Инфляция бу - реал ресурс билан таъминланмаган юқори кредитлашнинг оқибати.
Ўзбекистонда ҳам жуда кўп тадбиркорларни қийнайдиган ҳолат кредитлар фоизининг юқорилиги. Лекин, унинг ечими асло, фоиз ставкани сунъий тушириш эмаслигини Туркия кейси яна бир бор кўрсатиб турибди.
Юқори инфляциянинг ечими давлат бюждети ижросида дефицитли молиялаштиришдан воз кечиш, рақобатни ривожлантириш, имтиёзларни йўқотиш ва Марказий банк мустақиллигини ушлаб туришдир.
Оғриқли, лекин тўғри йўлдир.
Туркия молиявий инқироз арафасида
Сайловдан сўнг ҳам турк лираси кескин қадрсизланишда давом этмоқда ва бу савол туғдирмоқда – аҳир иқтисодий блокларга бозорни тушунувчи одамлар қайтарилдику, нима учун лира курсининг пасайиши тўхтамаяпти?
Туркия иқтисоди ҳозирги кетишида классик тўлов баланси инқирозига юз тутиши ва молиявий инқирозни бошдан кечириши мумкин.
Туркия кейси жуда қизиқ. Биринчидан, Туркиянинг давлат қарзи жуда кўп эмас, иккинчидан фискал сиёсат ҳам жойида. Унда асосий муаммо қаерда?
Асосий муаммо – иқтисодиётнинг ортиқча “қиздириб юборилиши”. Оддийроқ айтганда, 5 км юрадиган одамни бирданига 50 км юришга мажбур қилиш.
Бу аввал ҳам айтилганидек, инфляциянинг асосий сабаби сифатида фоиз ставкаларнинг юқорилигига ишонувчи Эрдоган ғояларининг Туркия Марказий банки томонидан амалда синаб кўрилишининг “меваси”.
Инфляция 50-100 фоизлик шароитида асосий ставканинг 8-10 фоиз бўлиши албатта қарз олишни кучли рағбатлантиради. Кредит буми эса ялпи талабни ошириб, импортни кўпайтиради. 2023 йилга келиб жорий операциялар бўйича дефицит (экспорт-импорт фарқи) 60 млрд долларга етиши кутилмоқда. 2021 йилда бу 20 млрд атрофида бўлган.
Экспортдан тушган пул импортни молиялаштириш учун етарли эмаслиги шароитида 2 та йўл бор – ташқаридан қарз олиш ёки валюта захираларни ишлатиш.
Халқаро бозордан эса бундай паст ставка билан қарз жалб қилиб бўлмайди. Шунинг учун савдо дефицити 2023 йилда олдинги йиллардан фарқли равишда асосан захираларни ишлатиш ҳисобидан қопланган. Захиралар ҳам резинка эмас – лимити бор.
Жорий йилнинг ўзида захирарлар миқдори 30 млрд долларга қисқарган. Бугунги кунда таҳминан 50 млрд доллар валюта кўринишида ва 50 млрд доллар олтин захиралари мавжуд.
Бироқ, 50 млрд валюта захирасининг ҳаммаси ҳам ишлатиш учун тайёр эмас – 19 млрд доллар Қатар ва БААнинг своп битими бўйича Туркия Марказий банкига берган риёл ва дирхамдан иборат. Ушбу пулларни гаровга қўйиб доллар олиш мумкин, лекин бунинг учун Қатар ва БААнинг розилигини олиш керак бўлади.
Шунинг учун бугунги кунда Туркиянинг таҳминан 30 млрд доллар атрофида ликвид валютадаги тайёр захираси бор. Бу дегани импорт ўсиши шундай давом этса, ёзларга бориб захира якунига етиши мумкинлиги экспертлар томонидан прогноз қилинмоқда.
Юқорида айтилган фискал буфер ва ташқи қарзнинг камлиги ҳам аслида иллюзия. Туркия Марказий банкининг 50 млрд атрофида ташқи қарзи бор. Ички қарз эса бундан ҳам кўп.
Марказий банк лирани ҳимоя қилиш учун турк тижорат банкларидан қарзга валюта жалб қилган. Баланс ва балансдан ташқари жами битимлар бўйича 130 млрд доллар тижорат банкларидан қарз олинган. Бу пуллар аслида аҳолининг депозитлари ҳисобланади.
Ананавий қарз метрикаларида бу кўрсаткичлар акс эттирилмайди ва муаммони қанчалик жиддийлигини яширишга ёрдам беради. Аслида эса расман қарз даражаси кичик бўлсада, юқоридаги механизмлар ҳисобига давлатнинг халқаро валютадаги қарзи ўзининг захираларига нисбатан бир неча марта кўп.
Ушбу сиёсат Эрдоганга сайловда ютишга ёрдам берган бўлсада, бугунги кунда давлатни молиявий инқироз ҳолатига олиб келди. Ечим – олтиндаги захираларни сотиш, дефолт ёки Халқаро валюта жамғармасидан ёрдам олиш.
Сайловдан сўнг ҳам турк лираси кескин қадрсизланишда давом этмоқда ва бу савол туғдирмоқда – аҳир иқтисодий блокларга бозорни тушунувчи одамлар қайтарилдику, нима учун лира курсининг пасайиши тўхтамаяпти?
Туркия иқтисоди ҳозирги кетишида классик тўлов баланси инқирозига юз тутиши ва молиявий инқирозни бошдан кечириши мумкин.
Туркия кейси жуда қизиқ. Биринчидан, Туркиянинг давлат қарзи жуда кўп эмас, иккинчидан фискал сиёсат ҳам жойида. Унда асосий муаммо қаерда?
Асосий муаммо – иқтисодиётнинг ортиқча “қиздириб юборилиши”. Оддийроқ айтганда, 5 км юрадиган одамни бирданига 50 км юришга мажбур қилиш.
Бу аввал ҳам айтилганидек, инфляциянинг асосий сабаби сифатида фоиз ставкаларнинг юқорилигига ишонувчи Эрдоган ғояларининг Туркия Марказий банки томонидан амалда синаб кўрилишининг “меваси”.
Инфляция 50-100 фоизлик шароитида асосий ставканинг 8-10 фоиз бўлиши албатта қарз олишни кучли рағбатлантиради. Кредит буми эса ялпи талабни ошириб, импортни кўпайтиради. 2023 йилга келиб жорий операциялар бўйича дефицит (экспорт-импорт фарқи) 60 млрд долларга етиши кутилмоқда. 2021 йилда бу 20 млрд атрофида бўлган.
Экспортдан тушган пул импортни молиялаштириш учун етарли эмаслиги шароитида 2 та йўл бор – ташқаридан қарз олиш ёки валюта захираларни ишлатиш.
Халқаро бозордан эса бундай паст ставка билан қарз жалб қилиб бўлмайди. Шунинг учун савдо дефицити 2023 йилда олдинги йиллардан фарқли равишда асосан захираларни ишлатиш ҳисобидан қопланган. Захиралар ҳам резинка эмас – лимити бор.
Жорий йилнинг ўзида захирарлар миқдори 30 млрд долларга қисқарган. Бугунги кунда таҳминан 50 млрд доллар валюта кўринишида ва 50 млрд доллар олтин захиралари мавжуд.
Бироқ, 50 млрд валюта захирасининг ҳаммаси ҳам ишлатиш учун тайёр эмас – 19 млрд доллар Қатар ва БААнинг своп битими бўйича Туркия Марказий банкига берган риёл ва дирхамдан иборат. Ушбу пулларни гаровга қўйиб доллар олиш мумкин, лекин бунинг учун Қатар ва БААнинг розилигини олиш керак бўлади.
Шунинг учун бугунги кунда Туркиянинг таҳминан 30 млрд доллар атрофида ликвид валютадаги тайёр захираси бор. Бу дегани импорт ўсиши шундай давом этса, ёзларга бориб захира якунига етиши мумкинлиги экспертлар томонидан прогноз қилинмоқда.
Юқорида айтилган фискал буфер ва ташқи қарзнинг камлиги ҳам аслида иллюзия. Туркия Марказий банкининг 50 млрд атрофида ташқи қарзи бор. Ички қарз эса бундан ҳам кўп.
Марказий банк лирани ҳимоя қилиш учун турк тижорат банкларидан қарзга валюта жалб қилган. Баланс ва балансдан ташқари жами битимлар бўйича 130 млрд доллар тижорат банкларидан қарз олинган. Бу пуллар аслида аҳолининг депозитлари ҳисобланади.
Ананавий қарз метрикаларида бу кўрсаткичлар акс эттирилмайди ва муаммони қанчалик жиддийлигини яширишга ёрдам беради. Аслида эса расман қарз даражаси кичик бўлсада, юқоридаги механизмлар ҳисобига давлатнинг халқаро валютадаги қарзи ўзининг захираларига нисбатан бир неча марта кўп.
Ушбу сиёсат Эрдоганга сайловда ютишга ёрдам берган бўлсада, бугунги кунда давлатни молиявий инқироз ҳолатига олиб келди. Ечим – олтиндаги захираларни сотиш, дефолт ёки Халқаро валюта жамғармасидан ёрдам олиш.
Chartbook
Chartbook 215 Erdogan's inflation: a "Swedish" interpretation.
President Recep Tayyip Erdogan is no friend of Sweden. But a Swedish economist may hold the key to understanding the inflation that Erdogan has unleashed. What is next for Turkey? Do Erdogan’s ideas make sense on their own terms? Has Turkey emerged as a Middle…
Юмшоқ қўниш
АҚШда июн ойи натижаларига кўра йиллик инфляция узоқ муддатдан сўнг 3%га тушган.
Бу кўплаб АҚШлик иқтисодчилар томонидан ғалаба қилинмоқда, сабаби АҚШ иқтисодиёти (Марказий банки) инқирозни четлаб ўтган ҳолда инфляцияни жиловлашга муваффақ бўлмоқда. Буни макроиқтисодчилар фанда “юмшоқ қўниш” деб аташади.
Боиси юқори инфляцияни енгиш учун Марказий банклар агрессив равишда фоиз ставкани кўтарадилар, бу эса ишсизликни кўтарилишига олиб келади. Ишсизликни кўтарилиши иқтисодиётни “совутиб”, инфляцияни пасайтиришга ёрдам беради. Аммо, юқори ишсизлик ўз навбатида иқтисодий инқироз билан бирга юз беради. Инфляцияни бундай пасайтириш “қаттиқ қўниш” ҳисобланди.
Умуман, ковид пандемиясидан олдин АҚШ иқтисодчилари икки катта лагерга ажралганди – “Team Transitionary” ва “Team Permanent”. Биринчи гуруҳ иқтисодчилари кузатилган юқори инфляция “вақтинчалик” (transitionary) эканини, унинг асосий сабаби ялпи таклифнинг кескин қисқариши ва бунда Марказий банклар ҳеч нарса қилмаслиги (қила олмаслиги) билдирган. Шунинг учун улар фикрича, иқтисодиёт ўзини ҳолига қўйилса, аста-секин инфляция пасайиши керак эди.
Иккинчи гуруҳ эса, юқори инфляциянинг сабаби сифатида ковид даврида Марказий банк ва ҳукумат томонидан амалга оширилган кучли қўллаб-қувватлаш пакетлари эканлиги, агар Марказий банк фоиз ставкани кескин кўтариб, инфляцияни жиловламаса, юқори инфляция “янги нормага” айланишини прогноз қилган.
Баланд инфляциянинг бунчалик узоқ давом этиши унга нисбатан “transition” деган сўзни ишлатиш унчалик ҳам тўғри эмаслиги бўйича баҳс-мунозараларни келтириб чиқараётганди ва ҳаттоки АҚШ Марказий бонкаси раҳбари ўз пайтида бу сўзни ишлатишни тўхтатишни таклиф қилган.
Иккинчи гуруҳ фикрларига муштарак равишда АҚШ Марказий банки фоиз ставкани ўтган 1,5 йил давомида кескин кўтариб келди ва бугунда инфляция сурати мўтадиллашиб, 2%лик таргетга яқинлашган.
Энди юқоридаги икки гуруҳ ўртасида асосий баҳс – “инфляция нимани ҳисобига пасайди?” деган савол устида бўлмоқда. Инфляцияни “ўткинчи” деган гуруҳ фикрича, фоиз ставкани кўтарилишининг инфляцияни пасайтиришдаги ҳиссаси ноаниқ. Сабаби, иқтисодий моделларда (иқтисодчилар гаплашадиган тил) фоиз ставка кўтарилса, биринчи бўлиб, ишсизлик кўтарилиши керак. Ушбу ҳолатда АҚШда ишсизлик кўтарилмасдан инфляция тушган. Яъни, фоиз ставкани асосий трансмиссия канали ўртада “йўқолиб” қолгандек гўё.
Иккинчи гуруҳ фикрича, ишсизлик ўзгармаган бўлсада, инфляцияни фоиз ставкани кўтармасдан туширишни имкони бўлмасди.
Бу дебатларни тугашининг қийинлиги шундаки, биз контрфакт ҳолатни ҳеч қачон кўра олмаймиз – “ставка кўтарилмаганда инфляция нима бўларди?” деган саволга узил-кесил жавоб топиш имконсиз.
Нима бўлганда ҳам АҚШда инфляцияни пасайиши бошқа давлатлар учун яхши ҳолат. Бунинг натижасида халқаро молия бозорларида фоиз ставкалар ошишдан, капитал эса қимматлашишдан тўхтайди ва энг муҳими ривожланаётган давлатлар валюталарига босим пасаяди.
АҚШда июн ойи натижаларига кўра йиллик инфляция узоқ муддатдан сўнг 3%га тушган.
Бу кўплаб АҚШлик иқтисодчилар томонидан ғалаба қилинмоқда, сабаби АҚШ иқтисодиёти (Марказий банки) инқирозни четлаб ўтган ҳолда инфляцияни жиловлашга муваффақ бўлмоқда. Буни макроиқтисодчилар фанда “юмшоқ қўниш” деб аташади.
Боиси юқори инфляцияни енгиш учун Марказий банклар агрессив равишда фоиз ставкани кўтарадилар, бу эса ишсизликни кўтарилишига олиб келади. Ишсизликни кўтарилиши иқтисодиётни “совутиб”, инфляцияни пасайтиришга ёрдам беради. Аммо, юқори ишсизлик ўз навбатида иқтисодий инқироз билан бирга юз беради. Инфляцияни бундай пасайтириш “қаттиқ қўниш” ҳисобланди.
Умуман, ковид пандемиясидан олдин АҚШ иқтисодчилари икки катта лагерга ажралганди – “Team Transitionary” ва “Team Permanent”. Биринчи гуруҳ иқтисодчилари кузатилган юқори инфляция “вақтинчалик” (transitionary) эканини, унинг асосий сабаби ялпи таклифнинг кескин қисқариши ва бунда Марказий банклар ҳеч нарса қилмаслиги (қила олмаслиги) билдирган. Шунинг учун улар фикрича, иқтисодиёт ўзини ҳолига қўйилса, аста-секин инфляция пасайиши керак эди.
Иккинчи гуруҳ эса, юқори инфляциянинг сабаби сифатида ковид даврида Марказий банк ва ҳукумат томонидан амалга оширилган кучли қўллаб-қувватлаш пакетлари эканлиги, агар Марказий банк фоиз ставкани кескин кўтариб, инфляцияни жиловламаса, юқори инфляция “янги нормага” айланишини прогноз қилган.
Баланд инфляциянинг бунчалик узоқ давом этиши унга нисбатан “transition” деган сўзни ишлатиш унчалик ҳам тўғри эмаслиги бўйича баҳс-мунозараларни келтириб чиқараётганди ва ҳаттоки АҚШ Марказий бонкаси раҳбари ўз пайтида бу сўзни ишлатишни тўхтатишни таклиф қилган.
Иккинчи гуруҳ фикрларига муштарак равишда АҚШ Марказий банки фоиз ставкани ўтган 1,5 йил давомида кескин кўтариб келди ва бугунда инфляция сурати мўтадиллашиб, 2%лик таргетга яқинлашган.
Энди юқоридаги икки гуруҳ ўртасида асосий баҳс – “инфляция нимани ҳисобига пасайди?” деган савол устида бўлмоқда. Инфляцияни “ўткинчи” деган гуруҳ фикрича, фоиз ставкани кўтарилишининг инфляцияни пасайтиришдаги ҳиссаси ноаниқ. Сабаби, иқтисодий моделларда (иқтисодчилар гаплашадиган тил) фоиз ставка кўтарилса, биринчи бўлиб, ишсизлик кўтарилиши керак. Ушбу ҳолатда АҚШда ишсизлик кўтарилмасдан инфляция тушган. Яъни, фоиз ставкани асосий трансмиссия канали ўртада “йўқолиб” қолгандек гўё.
Иккинчи гуруҳ фикрича, ишсизлик ўзгармаган бўлсада, инфляцияни фоиз ставкани кўтармасдан туширишни имкони бўлмасди.
Бу дебатларни тугашининг қийинлиги шундаки, биз контрфакт ҳолатни ҳеч қачон кўра олмаймиз – “ставка кўтарилмаганда инфляция нима бўларди?” деган саволга узил-кесил жавоб топиш имконсиз.
Нима бўлганда ҳам АҚШда инфляцияни пасайиши бошқа давлатлар учун яхши ҳолат. Бунинг натижасида халқаро молия бозорларида фоиз ставкалар ошишдан, капитал эса қимматлашишдан тўхтайди ва энг муҳими ривожланаётган давлатлар валюталарига босим пасаяди.
Хитой иқтисодий стагнациядами?
Хитой иқтисодидаги секинлашув бугун ғарб иқтисодий медиасинининг кун тартибидаги асосий мавзу. Хитойдаги ушбу пасайиш қанчалик жиддий? Ушбу ҳолат вақтинчалик (мавсумийми) характердами ёки Хитойнинг ривожланиш модели якунига етиб келдими? Хитойдаги иқтисодий пасайиш глобал иқтисодиёт ва бошқа давлатларга таъсири қандай бўлади?
Бундай жиддий саволлар туғилишига сабаб Хитой бугун қайси мезон билан ўлчанишига қараб дунёнинг 1 ёки 2-иқтисоди ҳисобланади.
Аввало шуни тушуниш керакки, ривожланган ва ривожланаётган давлатлардаги иқтисодий инқирозлар ўртасида бироз фарқ бор. Масалан, АҚШ ёки Германия иқтисодиёти рецессияда бўлиши учун ЯИМ ўсиши манфий бўлиши керак. Аммо, Хитойга ўхшаган тез ўсаётган давлатларда иқтисодий ўсишнинг секинлашиши ҳам рецессия деб қаралади.
Бугун Хитой иқтисоди йил бошидаги оптимистик кутилмалардан фарқли равишда мана шундай ҳолатни бошдан кечирмоқда. I ярим йилликда Хитой ЯИМ кутилганидан пастроқ ўсди. Июлда саноат ишлаб чиқариш, чакана савдода ўсиши ҳам режадан пастроқ бўлди. Кўчмас мулк бозорида турбулентлик анчадан бери сақланиб турибди. Экспорт камаймоқда. Ёшлар орасида ишсизлик энг юқори даражага етган (20%дан баланд).
Бундан ташқари иқтисодиётда дефляция – умумий нархларнинг тушиши бошланган. Бир қарашда позитив ҳолатдек туюлсада, макроиқтисодий томондан бу яхши сигнал эмас. Дефляция ишлаб чиқарувчиларни инвестиция киритишдан тўхтатиши, истеъмолчилар харажатларини кейинги даврларга суришига туртки беради. Бу эса спирал эффекти сингари иқтисодиётда дефляция босимини янада кучайтиради.
Устига устак иқтисодиётда қарз юки жуда баланд (ЯИМга нисбатан 300%) – дефляция корхоналарнинг қарз юкини янада ошириб, инвестиция ва бошқа харажатларини камайтириши мумкин.
Стагнация фақат Хитой билан чекланмаслиги, бошқа ривожланаётган давлатларга сизиб чиқиш эҳтимоли юқори. Асосий баҳс таъсирнинг кўламида. Айрим иқтисодчилар ушбу таъсир Хитойнинг дунё бозоридаги асосий роли истеъмолчи эмас, ишлаб чиқарувчилиги сабаб глобал иқтисод учун катта бўлмаслигини, пасайишдан асосан Хитойга ҳом-ашё товарлар етказиб берувчи давлатлар жабр чекишини прогноз қилмоқда.
Яна бир муҳим жиҳат Хитойда реал ўсиш ва нархларнинг пасайиши ўтган асрнинг 80-йилларида Япония ҳолатини эсга солиши мумкин. Фақат фарқли томони Хитойда стагнация бироз эрта бошланмоқда. Японияда ўсиш секинлашиб, дефляция бошланганда японияликнинг ўртача даромади АҚШликнинг 80%гача етган бўлса, бугун Хитойликнинг ўртача даромади АҚШликнинг 20%га ҳам етмайди.
Умуман олганда кузатилаётган пасайиш Хитойнинг сўнгги йиллардаги юқори инвестициялар (ЯИМга нисбатан 40%дан баланд), қарз ва унумдорлиги паст бўлган кўчмас мулк секторига асосланган моделини ўзгартиришга мажбур қиладими ёки йўқми деган саволни ҳам ўртага чиқармоқда.
Нима бўлган тақдирда ҳам иқтисодчилар фикрларидаги консенсус шуки, Хитой энди секинроқ - йиллик 6-7% эмас, 3-4%лик ўсишга рози бўлиши керак. Режали иқтисоднинг потенциали шу. Ёки иқтисод ва сиёсатни либераллаштириш керак. Бунга эса Хитой ҳукумати рози эмас.
Хитой иқтисодидаги секинлашув бугун ғарб иқтисодий медиасинининг кун тартибидаги асосий мавзу. Хитойдаги ушбу пасайиш қанчалик жиддий? Ушбу ҳолат вақтинчалик (мавсумийми) характердами ёки Хитойнинг ривожланиш модели якунига етиб келдими? Хитойдаги иқтисодий пасайиш глобал иқтисодиёт ва бошқа давлатларга таъсири қандай бўлади?
Бундай жиддий саволлар туғилишига сабаб Хитой бугун қайси мезон билан ўлчанишига қараб дунёнинг 1 ёки 2-иқтисоди ҳисобланади.
Аввало шуни тушуниш керакки, ривожланган ва ривожланаётган давлатлардаги иқтисодий инқирозлар ўртасида бироз фарқ бор. Масалан, АҚШ ёки Германия иқтисодиёти рецессияда бўлиши учун ЯИМ ўсиши манфий бўлиши керак. Аммо, Хитойга ўхшаган тез ўсаётган давлатларда иқтисодий ўсишнинг секинлашиши ҳам рецессия деб қаралади.
Бугун Хитой иқтисоди йил бошидаги оптимистик кутилмалардан фарқли равишда мана шундай ҳолатни бошдан кечирмоқда. I ярим йилликда Хитой ЯИМ кутилганидан пастроқ ўсди. Июлда саноат ишлаб чиқариш, чакана савдода ўсиши ҳам режадан пастроқ бўлди. Кўчмас мулк бозорида турбулентлик анчадан бери сақланиб турибди. Экспорт камаймоқда. Ёшлар орасида ишсизлик энг юқори даражага етган (20%дан баланд).
Бундан ташқари иқтисодиётда дефляция – умумий нархларнинг тушиши бошланган. Бир қарашда позитив ҳолатдек туюлсада, макроиқтисодий томондан бу яхши сигнал эмас. Дефляция ишлаб чиқарувчиларни инвестиция киритишдан тўхтатиши, истеъмолчилар харажатларини кейинги даврларга суришига туртки беради. Бу эса спирал эффекти сингари иқтисодиётда дефляция босимини янада кучайтиради.
Устига устак иқтисодиётда қарз юки жуда баланд (ЯИМга нисбатан 300%) – дефляция корхоналарнинг қарз юкини янада ошириб, инвестиция ва бошқа харажатларини камайтириши мумкин.
Стагнация фақат Хитой билан чекланмаслиги, бошқа ривожланаётган давлатларга сизиб чиқиш эҳтимоли юқори. Асосий баҳс таъсирнинг кўламида. Айрим иқтисодчилар ушбу таъсир Хитойнинг дунё бозоридаги асосий роли истеъмолчи эмас, ишлаб чиқарувчилиги сабаб глобал иқтисод учун катта бўлмаслигини, пасайишдан асосан Хитойга ҳом-ашё товарлар етказиб берувчи давлатлар жабр чекишини прогноз қилмоқда.
Яна бир муҳим жиҳат Хитойда реал ўсиш ва нархларнинг пасайиши ўтган асрнинг 80-йилларида Япония ҳолатини эсга солиши мумкин. Фақат фарқли томони Хитойда стагнация бироз эрта бошланмоқда. Японияда ўсиш секинлашиб, дефляция бошланганда японияликнинг ўртача даромади АҚШликнинг 80%гача етган бўлса, бугун Хитойликнинг ўртача даромади АҚШликнинг 20%га ҳам етмайди.
Умуман олганда кузатилаётган пасайиш Хитойнинг сўнгги йиллардаги юқори инвестициялар (ЯИМга нисбатан 40%дан баланд), қарз ва унумдорлиги паст бўлган кўчмас мулк секторига асосланган моделини ўзгартиришга мажбур қиладими ёки йўқми деган саволни ҳам ўртага чиқармоқда.
Нима бўлган тақдирда ҳам иқтисодчилар фикрларидаги консенсус шуки, Хитой энди секинроқ - йиллик 6-7% эмас, 3-4%лик ўсишга рози бўлиши керак. Режали иқтисоднинг потенциали шу. Ёки иқтисод ва сиёсатни либераллаштириш керак. Бунга эса Хитой ҳукумати рози эмас.
The Economist
China’s economy is in desperate need of rescue
Yet available options appear politically unpalatable