Slaydlar( ONA TILI VA ADABIYOT)

G‘azalning umumiy ma'no-mohiyati
Ushbu g‘azal mavzusiga ko‘ra oshiqona bo‘lsa-da, unda tabiat tasviri yor go‘zalligi va oshiq ruhiy holati ta'rifi bilan uyg‘unlashib ketgan, shu ma'noda u ko‘proq peyzaj yo‘nalishidagi she'rlarni eslatadi. G‘azal usluban ta'rif va tavsifning umumlashmasidan iborat: unda insoniy sifatlar ham, tabiat manzaralari ham, oshiqning iztirobli tuyg‘ulari bayoni ham birday ob'ekt bo‘lib xizmat qilgan.
G‘azalning o‘ziga xosligi va Navoiy dahosining buyukligi shundaki, unda zohiriy va botiniy ma'nolar, ya'ni majoziy ishq va ilohiy ishq tasviri bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilmaydi, aksincha, har ikki ma'no bir- birini to‘ldirib, uyg‘unlashib ketadi. Boshqacha qilib aytganda, bir g‘azalning o‘zida majoziy ishq tasviridan ilohiy ishq tasviriga yoki aksincha holatga o‘tiladi, kitobxon goh bu ma'nodan, goh u ma'nodan, goh har ikkisidan zavqlana oladi (Najmiddin Komilov).
G‘azal matla'sida mumtoz adabiyotdagi an'anaviy oshiq-ma'shuq obrazlari lirik qahramon va uning sevgilisi timsolini ifodalab keladi, unga ko‘ra bahor faslida havoning gullar vositasida xushbo‘y hid taratishi tabiat hodisasi bo‘lmay, balki Layloning sunbuldek sochidan taralgan ifordandir. Tog‘ bag‘ridagi qizillik ham Laylo ishqida ko‘ksi yara bo‘lgan Majnunning qonidan, lolalarning qip-qizil bo‘lib ochilib yotishidan emas.
Navbatdagi baytda guli ra'no va unga xos tasvir timsoli yetakchilik qiladi:

Nastaran ko‘zgusida bir sari men, bir sari yor
Chehra aksin ko‘rguzupturbiz guli ra'no emas.

Unga ko‘ra, oshiq va ma'shuqa chehrasining ko‘zgudagi aksi ra'no gulini eslatadi. Savol tug‘iladi: nima uchun aynan ra'no guli? Chunki ra'nogulda qizil va sariq rang omuxta bo‘lgan. Shoir guldagi bu xususiyatni hisobga olib, uning qizilligini yorning chehrasiga, sariq rangini esa o‘zining za'faron yuziga qiyos qilyapti. Baytning botiniy ma'nosi ham bor. Ra'nogul tasavvufda ulug‘vor go‘zallik, mutlaq jamol (Yaratgan)ning ramzini ifodalaydi. Shunga asoslanib, baytni quyidagicha talqin qilish ham mumkin:
Nastarin gulining ko‘zgusida bir tomondan men, bir tomondan yorim turib, chehraning aksini namoyon qilganimiz, lekin bu hali ra'no guli degani emas, ya'ni haqiqiy ishqning mazhari emas: hali bizning ishqimiz majoziy bo‘lib, komillik kasb etgani, ya'ni kamolotga erishgani yo‘q.

Sunbul ustidin nasim eskach, nigorim turrasin
Yod qildimkim, dimog‘ oshuftadur, savdo emas.

Baytning zohiriy ma'nosiga ko‘ra, sunbul gulining ustidan shamol esgach, nigorimning kokilini yodga oldim va dimog‘im oshufta, ya'ni aqlim parishon bo‘ldi, bu aslo kasallikdan emas.
Botiniy ma'noga ko‘ra, tasavvufda zulf parishonlik va hijron ramzi.
Shu sababli oshiqning holi parishon, o‘zi devonavash. Bu devonalik kasallikdan emas, demoqchi shoir, balki ishq tufaylidir, zero aql jununi bilan ishq jununining farqi bor.
Beshinchi baytda chiroyli poetik tasvirga guvoh bo‘lamiz:
Nargis oltun jomining ollida kofuriy harir
Pardayi jonimdurur marhun, qadahpolo emas.

Baytdagi tasvirga ko‘ra, nargis gulining oltin jomi yonida turgan narsa may suzgich emas, balki oshiqning garovga qo‘yilgan nozik jonidir. Ushbu tasvirni konkretlashtirishga harakat qilamiz. Ma'lumki, mumtoz adabiyotimizda nargis guli keng qo‘llanilgan timsollardan bo‘lib, u ko‘proq yorning ko‘ziga nisbat berilgan. Ushbu g‘azalda esa nargis gulining kosasi oltin qadahga o‘xshatilgan. Nargis guli bahor faslida gullagan vaqtida, poyasining pastki qismidagi bandli, patsimon oq rangli barglari qurib qoladi. Shoir bu o‘rinda ana shu bahoriy hodisaga ishora qiladi: nargisning oltin jomi oldida turgan oq xushbo‘y barglarini may suzgich deb o‘ylamang (qadimda mayni uning quyqasi, ya'ni durdidan tozalash uchun usti oq nafis mato yoki dokadan o‘tkazib, suzganlar), u mening garovga olingan nozik jonimdir. Odatda, garovga olingan narsa, omonat bo‘ladi, shoir ushbu omonatlilikni nargisning gullagandan keyin qurib, to‘kilib ketadigan nimjon barglariga o‘xshatyapti. Oshiqning joni ishq yo‘lida shunchalik omonat…
Maqta'dan avvalgi bayt navoiyyona falsafaning badiiy talqinini o‘zida aks ettiradi:

2.32K views03:47