Nisbiy ustunlik va iqtidor chegarasi haqida

Amazon kompaniyasining asoschisi va davrimizning eng badavlat insonlaridan bo’lmish Jeff Bezosning bir intervyusidan parcha ko’rib qoldim. Unda, Bezos nima sabab tufayli Prinston universitetidagi yo’nalishini nazariy fizikadan axborot texnologiyalarga o’zgartirgani haqida gapirgan. Aytishicha, bir uy ishiga berilgan differensial tenglamani yotoqxonadagi xonadoshi bilan uch soat davomida ishlay olishmagan ekan. Shunda ular “Prinstondagi eng aqlli talaba” Shri Lankalik Yasanta ismli kursdoshlariga murojaat qilishgan. Yasanta bir qarashda shunga o’xshash tenglamani uch yil oldin yechganini eslagan va aniq javobni aytgan. Shu ongdayoq, Bezos hech qachon muvaffaqiyatli fizik bo’la olmasligini tushunib yetgan ekan. Bu hikoyani eshitib menga ikkita qiziq fikr keldi:

1. Nisbiy ustunlik.

Xalqaro savdo nazariyasida nisbiy ustunlik (comparative advantage) eng fundamental tushunchalardan. Boy mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlardan deyarli hamma tovar va hizmatlarni ko’proq va tezroq ishlab chiqara olishadi. Ya’ni, ular mutlaq ustunlikka ega (absolute advantage). Unda nimaga ular baribir kambag’al davlatlar bilan savdo qilishadi?

Osonroq tushuntirish uchun, faraz qilaylik, butun dunyoda ikki dona mahsulot mavjud: non va telefon. Va, deylik, ikkita mamlakat bor: biri katta va boy, ikkinchisi esa kichik va kambag’al. Boy mamlakat hamma resurslarini ishlatsa 1 millionta non yoki 1,000ta telefon ishlab chiqara oladi. Kambag’ali esa hamma resurslarini ishga solib bor yo’g’i 10,000ta non yoki 1ta telefon ishlab chiqarishga qodir. Ko’rishimiz mumkunki, boy mamlakat nonni ham telefonlarni ham ko’proq ishlab chiqarishi mumkin. Lekin boy mamlakatda bitta telefonning “narxi” 1,000ta nonga teng bo’lsa, kambag’al mamlakatda ushbu “narx” 10,000ta nonga teng. Ya’ni, telefonning nisbiy narxi boy mamlakatta pastroq bo’lgani uchun, u faqat telefon ishlab chiqaradi. Nonning nisbiy narxi kambag’al mamlakatda pastroq bo’lgani uchun, u faqat non ishlab chiqaradi. Shunda ular bir biri bilan savdo qilishsa, savdosiz ssenariyga solishtirganda ikkisi ham yutadi.

Huddi shu mantiq mikro-darajada, ya’ni insonlararo ham ishlaydi. Amazon eng innovasion kompaniyalardan hisoblanadi. So’zsizki, Bezos biznes olamidagi daholardan. Uning kursdoshi Yasanta esa bugunga kelib 58ta ixtirosini patentlashtiribti. Ya’ni, Yasanta, katta ehtimollik bilan, biznesda ham o’zining aqli va innovasiyaga bo’lgan qobiliyati tufayli baland yutuqlarga erishishi mumkin edi. Lekin Bezos yaxshi olim bo’la olmasligi aniq edi. Farazan, deylik, Bezos olim bo’lganida 5ta ixtiro qilar edi. Va, aytaylik, Yasanta tadbirkorlikni tanlaganida huddi Amazondaka muvaffaqiyatli kompaniyaga asos solgan bo’lardi. Ya’ni, Yasanta Bezosdan hech qaysi jabhada qolishmagan deb faraz qilsak bo’ladi. Ammo Amazonga asos solishning “narxi” Bezos uchun 5ta ixtiroga va Yasanta uchun 58ta ixtiroga teng bo’lganligi sababli, Yasanta ixtirochi, Bezos esa tadbirkor bo’lgan. Ikkalasi ham jamiyatga foyda keltiradi va bir birining hizmatlaridan manfaat topadi.

Bir sohani tanlash uchun unda hammadan zo’rroq bo’lishingiz shart emas. O’sha sohani tanlash “narxi” sizda boshqalarga qaraganda pastroq bo’lishi kifoya.

2. Iqtidor chegarasi.

Yasantaning LinkedIn sahifasidagi ma’lumotga ko’ra, u fizika bo’yicha PhD dasturni Caltechda tugatib, professor sifatida Toledo universitetida faoliyatini boshlagan. Toledo universitetning fizika dasturi AQShda 152-o’rinni egallaydi. Yasanta u yerda 5 yil ishlab, boshqa kompaniyaga o’tib ketgan va akademiya olamiga keyin qaytmagan.

Ya’ni, Bezosni o’z iqtidori bilan qo’rqitgan va fizik bo’lish niyatidan qaytargan Yasanta o’zi ham nazariy fizik bo’la olmagan. Boshqa intervyuda Bezos Yasantani “men tanigan eng aqlli inson” deb e’tirof etgan edi. Bu degani esa, Bezos ko’rgan “iqtidor chegarasi” nazariy fizik sifatida muvaffaqiyat uchun yetarli emas.

Dunyoning eng aqlli insonlari biz faraz qila olmaydigan darajada aqlli.

Hayot sifatining misli ko’rinmagan o’sishi haqida

Hozirgi davr tarixdagi eng boy davrligi haqida ko’p eshitganmiz. Ammo insoniyatning turmush tarzi qanchalik yaxshilanganining aniq miqyosini ko’pchilik to’g’ri tasavvur qila olmaydi deb o’ylayman.

Sizga savol: agar tug‘ilish joyingizni tanlash imkoni bo‘lganda, o‘rta asr podshohlar oilasidami yoki zamonaviy o‘rta hol o‘zbek oilasida tug’ilishni tanlardingiz?

“Albatta podshohlar oilasini tanlagan bo’lardim” deb javob berishdan oldin quyidagilarni inobatga olishingizni istardim:

1. Bolalar o’limi darajasi.
Podshohlarning oilasida tug’ilish bir masala, lekin u yerda tirik qolish boshqa masala bo’lgan. Misol uchun, Angliya qiroli Edvard I ning birinchi ayolidan ko’rgan 15ta bolasidan 8tasi yoshligida vafot etishgan. Buyuk Britaniya qirolichasi Annaning hamma 10ta bolasi yoshligida nobud bo’lishgan. Yaponiya Imperatori Meijining 15ta bolasidan 10tasi meningit kasalligiga chalinib vafot etishgan. Xitoyning Sin sulolasi davrida imperator oilasida tug’ilgan bolalarning 40% voyaga yetmasdan olamdan ko’z yumishgan ekan.

Hozirga kelib esa, O’zbekistondagi bolalarning o’lim darajasi 1.4% tashkil etadi.

Ya’ni, voyaga yetish ehtimolligi bugungi O’zbekistonda tug’ilgan bolalarda o’rta asrlik go’dak shahzodalarnikidan karrasiga balandroq.

2. Oziq-ovqat sifati va xilma-xilligi.
O'rta asrlardagi Angliya elitasining suyak qoldiqlarining izotopik tahliliga ko'ra, ularning ratsionida qashshoq fermerlarga qaraganda oqsilga boy mahsulotlar ko’proq uchramagan. Tadqiqotchilar ta’kidlashicha, o'sha davr podshohlari go'sht va baliqni faqat katta-katta ziyofatlarda iste’mol qilishgan ekan.

Solishtirish uchun, Davlat statistika qo’mitasining 2019-yil ma’lumotiga ko’ra, O’zbekistonda aholi jon boshiga go’sht iste’moli oyiga 3.6 kilogrammni tashkil etadi.

Undan tashqari, hozir biz uchun oddiy bo’lib qolgan mahsulotlar: pomidor, kartoshka, choy, qahva, makkajo’xori, shokolad, ananas, va hokazolar Yevropaga faqat 16-asrdan keyin yetib kelgan.

O’rta asr shohlari bizning ratsionimizning xilma-xilligini ko’rib hayratda qolishardi.

3. Texnologik taraqqiyot.
O’rta asrlarda qanchalik boy bo’lishingizdan qat’iy nazar biz bugun odatlanib qolgan narsalarning aksariga ega bo’la olmasdingiz. Buning sababi - texnologik taraqqiyot.

Masalan, og’riqni qoldiruvchi vositalar va anesteziya mavjud bo’lmagan. 19-asr o’rtasigacha jarrohlar asosan afyun va geroinni og’riqni qoldirish uchun ishlatishgan. Kasalliklarga qarshi emlash ham o’ylab topilmagan edi. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra, hozirda emlash har yili 3.5-5 million o'limning oldini oladi.

Qish qahratonida va yoz chillasida bizga havodek zarur bo’lib ulgurgan isitgichlar va konditsionerlar ham hali ixtiro qilinmagan edi. Shohlar va imperatorlar yillar davomida bosib o’ta olmagan masofalarni biz bugunga kelib bir necha soat ichida uchib o’tyapmiz. Internet bizga taqdim etgan imkoniyatlarni gapirmasa ham bo’ladi. Shunga o’xshash misollar o’ta ko’p.

Shubhasiz, zamonaviy o’rta hollik o’zbekistonlik (shartli nigeriyalik ham) 19-asrgacha yashab o’tgan har bir hukmdordan yaxshiroq turmush tarzi sifatiga ega.

​​Aholi sonining o’sishi iqtisodiyot uchun yomonmi?

Mening nazarimda eng ommalashgan xato iqtisodiy tushuncha - bu aholi sonining ko’payishi iqtisodiy farovonlikka salbiy ta’sir ko’rsatishi haqidagi g’oya. Men tanigan bazi dunyoqarashi keng insonlar ham O’zbekiston aholisining o’sish suratlari balandligiga go’yo bizning iqtisodiy rivojlanishimiz uchun bir to’siq bo’la oladiganday qarashadi.

Bu yangi gap emas. Aslida, ushbu go’yani birinchi bo’lib 18-asr ingliz iqtisodchisi Tomas Maltus oldinga surgan. Uning nazariyasiga binoan, iqtisodiy o’sish bolalar tug’ilish suratini oshiradi. Lekin, resurslar, shu jumladan yer, chegaralanganligi sababli, har bir qo’shimcha ishchi avvalgisiga qaraganda qishloq xo’jaligi mahsulotiga kamroq hissa qo’shadi.

Masalan, aytaylik, sizda 1 gektar yeringiz bor, va siz bir o’zingiz shu yerda ishlab kartoshka ekasiz. Bir mavsumda siz 100kg kartoshka yetishtira olasiz. Keyingi yil do’stingizni chaqirib birga ishlasalaringiz, yerning hosil hajmini 150kg gacha chiqara olasizlar. Chunki ikki odam ko’proq ish qila oladi. Lekin yerning maydoni kattalashmaganligi sababli sizning do’stingiz faqat 50kg ko’proq chiqarishda yordam bera oladi. Endi uchinchi odamni shu yerga jalb etsangiz, kartoshka hosilining hajmini 175kg gacha ko’paytira olasiz. Shunda, birinchi ishchining marjinal unumdorligi 100kg, ikkinchisining - 50kg, va uchinchising - 25kg kartoshkaga teng. Aynan shu bog’liqlik butun iqtisodiyot miqyosida ham ishlaydi deb hisoblagan Tomas Maltus. Va shuning uchun uning nazariyasiga binoan, aholining o’sish suratlari iqtisodiyot o’sish suratlaridan har doim baland bo’lib, qashshoqlikka va oxir-oqibat odamlarning ochlikdan ommaviy o’limlariga olib keladi (birinchi grafik).

Maltus ushbu nazariyani chop etganida yer yuzida 1.5 milliard inson yashagan va ularning 60% qashshoq bo’lishgan. Hozirgi kunga kelib, dunyoda 8 milliarddan ko’proq odam yashaydi, va ularning atigi 10% o’ta kambag’al. Bu degani, Maltusning nazariyasi mutlaqo noto’g’ri.

Nimaga? Maltusning pasayadigan marjinal ishchi unumdorligi modeli (diminishing marginal labor productivity) texnologiyalardagi innovatsiyani inobatga olmagan. Aslida, mamlakatlarni boy qiladigan asosiy narsa - bu ularning resurslari emas, balki yangi texnologiyalari va know-how. Har bir qo’shimcha ishchining unumdorligi pasaymaydi agar yangi va yangi texnologiyalar paydo bo’lib iqtisodiyotga tatbiq qilinishni davom etsa.

Endogen o’sish nazariyasi aynan shu g’oyaga qurilgan. Bu nazariyaga binoan, aholining soni qanchalik ko’p bo’lsa, shunchalik ko’proq innovatsion g’oyalar va ixtirolar paydo bo’ladi. Bu degani esa, iqtisodiy o’sish suratlari jadallashib boraveradi (ikkinchi grafik).

Eng qizig’i, boshqa resurslardan farqli ravishda, texnologiya pasayadigan marjinal unumdorlik qonuniga bo’y sunmaydi. Misol uchun: internet. Uni qancha ko’p odam ishlatmasin, har bir qo’shimcha ishlatuvchining unumdorligi pasayib bormaydi. Aksincha, ko’proq odam internetga ulana olishligi uning har bir ishlatuvchisiga naf olib keladi, chunki bu tizim effektini (network effects) kuchaytiradi.

Shu sababli ham bizga yangi g’oyalarni aholi boshiga ko’rsatkichi emas, balki absolyut soni qiziq. Innovatsiyon g’oyalar va ixtirolar Vatikandan ko’ra Xitoy va Hindostonda paydo bo’lishining ehtimolligi balandroq. Shunda kattaroq sonli aholiga ega bo’lgan mamlakatlar ko’proq innovatsiya qila olishlari ularning kuchli tarafiga aylanadi.

O’zbekistonning kelajakdagi iqtisodiy farovonligi uning aholi sonining pasayishiga emas, balki jadal ravishda o’sishiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq.

Washington Post quyidagicha maqola chiqqan:

“Inflyatsiya deyarli yoʻq boʻlib ketdi, nima uchun oziq-ovqatlar hali ham qimmat”

Shu maqolaga, Shenvgu Li degan nazariy iqtisodchi oʻz tvitterida (aytmoqchi, Shengvu Li Kuan Yuni nabirasi) integralni formulasini yozib qoʻyibdi. Yaʼni hosilani asosiy gʻoyasi bu tezlanish va tezlik har xil fizik tushunchalar ekanligi.

Bu juda bir zoʻr izoh deb oʻylayman. Maktabda nima uchun oliy matematika asoslarini oʻqitilishi kerakligi haqida ham yaxshi fikr.

O’zbek tilining jozibadorlik formulasi haqida

O’zbek tilining mavqei tog’risida qayg’uradiganlarning ko’pchiligi noto’g’ri mantiqiy modelni ishlatishadi deb o’ylayman. “O’zbekistonda yashab turib, bizning tilimizni o’rganmaganlar - bosqinchi yoki ahmoq” degan gaplar aynan shunday xato modeldan kelib chiqadi deb bilaman.

Yangi tilni o’rganish, tabiiyki, vaqt va moliyaviy resurslarni talab etadi. Har bir insonning vaqti ham, puli ham chegaralanganligi sababli, ushbu resuslarni eng foydali yo’lda ishlatishga harakat qilamiz. Bu degani esa, rusiyzabon hamyurtlarimiz o’zbek tilini o’rganish yoki o’rganmaslik haqidagi qarorlarini ikki savolga bog’lashadi:

1. “O’zbek tilini o’rgansam menga qancha ko’proq imkoniyatlar ochiladi?”

Buni “imkoniyatlar deltasi” deb atasak bo’ladi. O’rtacha faqat rus tilida so’zlashadigan ishchi o’rtacha o’zbek hamda rus tillarini biladigan ishchidan qancha kamroq daromad topishi shu deltaning bir qismini tashkil etadi. Boshqa qismi - bu faqatgina o’zbek tilida mavjud bo’lgan axborotning hajmi (kitoblar, kino, musiqa, podkastlar va hkz.)

2. “Menga O’zbek tilini o’rganishim necha pulga tushadi?”

Buni “o’rganish xarajati” deb nomlaymiz. Ushbu harajatning qiymati o’zbek tilini o’rganish uchun materiallarning ko’pligi, ularning sifati va hamyonbopligiga bog’liq. Ya’ni, hozir tilimizni o’rganmoqchi bo’lgan insonlarga ushbu jarayon qanchalik tez, sifatli va kamxarajatli bo’ladi?

Shunda umumiy formula quyidagi shaklga ega:

Til Jozibadorligi = Imkoniyatlar Deltasi - O’rganish Xarajati

Agar biz o’zbek tilini ko’proq insonlar o’rganishini xohlasak, uning jozibadorligi haqida fikr yuritishimiz kerak. Bu esa imkoniyatlar deltasini oshirish va o’rganish xarajatini pasaytirish orqali amalga oshiriladi.

Sizga savol: O’zbekistonda va dunyoning shartli bir boshqa mamlakatida nimaga ingliz tilini o’rganadiganlarning soni shu darajada baland? Ijtimoiy tarmoqda amerikaliklar boshqa tilda gapiradiganlarni haqoratlaganligi boismi yoki ingliz tili jozibador bo’lganligi sabablimi?

Tanish-bilish va mehnat.

Tasavvur qiling, biznesda muvaffaqiyatga erishishning 50 foizi tanish bilishlaringiz kuchi qolgan 50 esa foizi mehnat qilishingizga bogʻliq boʻlsin.

Endi agar bir jamiyatda hamma odamni tanish-bilishlari teng kuchga ega deb tasavvur qilsak, demak shunday jamiyatda muvaffaqiyatni yuz foizini faqat mehnat belgilab beradi. Yaʼni muvaffaqiyatga 100 foiz mehnat masʼul boʻlib qoladi.

Teskarisi ham toʻgʻri, bir jamiyatda hamma teng qattiq mehnat qilsa, unda muvaffaqiyatni 100 foizi tanish bilish kuchiga bogʻliq boʻlib qoladi. Yaʼni mehnat faktori muvaffaqiyatdagi asosiy faktorni “tushuntirib” beradi.

Nega bu misolni aytyapman, jamiyatlardagi har xillikni solishtirishda, birinchi konstrukt bilan ikkinchi konstruktni nisbati emas, qaysi konstrukt koʻproq farqni “tushuntirishi” muhimroq. Yaʼni agar misolni sal oʻzgartirsak va muvaffaqiyatni 99% mehnat desangiz, lekin hamma teng mehnat qilsa, demak farqni tushuntirishda mehnatni oʻrni qolmaydi.

Kirish qiyin boʻlgan bir maktabga kira olgan va kira olmagan oʻquvchilarga tushuntirishga harakat qildim. Agar kirish uchun faktorlar 99.9% mehnat va 0.01% omad boʻlsa va maktabda 30ta oʻrin boʻlsa va oʻn mingta odam bir xil qattiq mehnat qilgan boʻlsa, demak kirganlarni yuz foizi omadli boʻlgani uchun kirgan boʻlib qoladi. Bu jarayonni mehnat bilan tushuntirib boʻlmaydi.

Boshqa safar jarayonini tushuntirishga uringaningizda, faktorlarni aynan nisbiy “tushuntirish” qobiliyatiga qarang, faktorlarni nisbiy muhimligiga emas. Axir tepadagi misolga qarasangiz, xuddiki mehnat eng muhim, lekin natijalarni tahlil qilsangiz, faqat omad muhimligi koʻrinadi. Bu albatta soddalashtirilgan misol — murakkab tahlil uchun kerak instrument boʻlgani uchun yozmoqdaman.

Behzod aka individual natijalar bilan ijtimoiy natijalarni tahlil qilishda har xil yondashuvlarni ishlatish kerak deyabtilar. Keltirgan misollarini oladigan bo’lsak, sizning individual natijalaringizni belgilaydidan eng muhim omil mehnat bo’lishi mumkin. Lekin jamiyatdagi insonlararo farqlarni tushuntirishda bu omil umuman ro’l o’ynamaslik ehtimoli mavjud.

Xalqaro savdoga cheklovlar va “muvaffaqiyat jarimasi” haqida

Tasavvur qiling: siz bir korxona boshlig’isiz. Sizning xodimlaringiz, tabiiyki, har xil unumdorlik darajasiga ega. Birlari vazifalarini tez va yaxshi bajarsalar, boshqalari sekinroq yoki sifatsizroq ishlaydi. Ularning oylik maoshlari unumdorlik ko’rsatkichlariga bog’liq deb olaylik. Qaysidir sabablarga ko’ra, aytaylik, xodimlaringizning yarimining maoshlarini qisqartirib, iqtisod qilingan mablag’larni qolgan yarimning maoshlarini oshirishga sarflashingiz kerak. Shuni qanday qilgan ma’qul? Tasodifiy ravishda ishchilaringizni ikkiga bo’libmi, yoki yuqori samarali xodimlarning maoshlarini qisqartirib, unumdorligi past bo’lganlarnikini ko’paytirish orqalimi?

Albatta, hech qaysi menejer yaxshi ishchilarini jazolash evaziga yomonlarini rag’batlantirmaydi. “Ushbu ish yuritish modeli uzoqqa bormasligi yosh bolaga ham aniq-ku,” deyishingiz mumkin. Ammo biz xuddi shunday mantiqsiz yondashuvni kundalik hayotimizda ko’p uchratamiz.

Gap proteksionizm haqida. Biz bilamizki, proteksionist savdo siyosati importni cheklash tufayli mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llab quvvatlaydi. Import hajmini cheklash, o’z o’rnida, mahalliy valyutaning kursini sun’iy ravishda oshiradi. Bu esa eksport qiladigan ishlab chiqaruvchilarni daromadlarini qisqartiradi. Boshqacha qilib aytganda, import bojlari eksport qiladigan mahalliy korxonalarni jazolash evaziga eksport qilmaydiganlarni rag’batlantiradi.

Muammo nimada? Ko’plab tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, faqatgina yuqori samarali korxonalar eksport qila oladi. Unumdorlik darajasi past bo’lgan ishlab chiqaruvchilar esa xorijiy bozorlarda raqobat qila olmasligi sababli eksport qilmaydi. Ya’ni, xalqaro savdoga cheklovlar bizning eng unumdor mahalliy ishlab chiqaruvchilarimizni jazolaydi, eng samarasizlarini esa qo’llab quvvatlaydi.

Mashhur iqtisodiy modelga ko’ra, shunga o’xshash buzuq rag’batlarni yaratadigan siyosatlar dunyo mamlakatlarining rivojlanish darajalaridagi katta farqlarni keltirib chiqaradi.

Importga qarshi kurash nafaqat mahalliy iste’molchilarni kambag’allashtiradi, balki ishlab chiqaruvchilar uchun ham “muvaffaqiyat jarimasi”ga aylanadi.

Tarix va “tirik qolganlar xatosi” haqida

Yaqinda bir qiziq fikr kelib qoldi. Bilamizki, tarixchilar birlamchi va ikkilamchi manbalarga katta urg’u berishadi. Har bir o’tmishdagi davr haqida biz saqlanib qolgan yozmalar va artefaktlar orqali tushuncha hosil qilamiz. Bunday bilim generatsiya jarayoni, albatta, “survivorship bias”, ya’ni “tirik qolganlar xatosiga” uchraydi.

Qadimgi qo’lyozmalar bizning kungacha saqlanib, yetib kelishi uchun ularni, tabiiyki, o’sha davrda yashab o’tgan insonlar yozgan bo’lishlari kerak. Ya’ni, u odamlar kamida yozishni bilishlari, yozuv qurollarini ishlatishga qurblari yetishi va yozish uchun imkoniyatlari bo’lishi zarur bo’lgan.

Natijada, biz nisbatan barqarorroq, ilm kengroq tarqalgan va, umuman olganda, yaxshiroq tarixiy davrlar to’g’risida ko’proq axborotga egamiz. Insoniyat butkul zulmatda bo’lgan, o’ta vahshiy va qonli davrlar haqida esa birlamchi manbalar deyarli saqlanib qolmagan.

Misol uchun, AQShdagi qullarning hayoti to’g’risida qullar o’zlari yozgan memuarlarni o’qisangiz bo’ladi. Boshqa shunga aloqador manbalar ham talaygina. Shuning uchun, biz AQSh tarixidagi qullikni yetarlicha axborot mavjudligi sababli insoniyat tarixidagi eng yovuz pallalardan deb hisoblaymiz. Lekin bu fikr noto’g’ri bo’lishi mumkin. Sababi oddiy: biz Amerikadagi qora tanli qullarning kundalik hayotlari, hissiyotlari, qo’rquv va istaklarini manbalar orqali yaxshi tushunamiz. Ammo, aytaylik, Xitoy imperiyalaridagi qullar haqida faqat saroylarning administrativ hujjatalaridan xulosalar chiqara olamiz.

Tarix faqatgina muhrlangan va saqlanib qolingan hikoyalarni eslab qolishini Isroil yaxshi tushunadi deb o’ylayman. G’azo sektorida internetni bloklanishi, jurnalistlarni qasddan va sistematik ravishda o’ldirilishi, hamma universitetlarni buzilishi va boshqa shunga o’xshash harakatlar aynan tarixni “tozalashga” qaratilganligi shubhasiz.

7-oktabr kuni 1,200 kishining hayotiga zomin bo‘lgan Xamas hujumidan omon qolgan isroilliklarning ovozi shu kungacha 30,000 dan ortiq qirg’in qilingan g‘azoliklarning ovozidan ancha kengroq yoritildi va saqlanib qolindi.

Gʻazodan boshqa mavzu haqida yozsam adolatsizdek tuyilmoqda. Chunki bugungi kundagi eng muhim mavzu - albatta G’azo. Meni va butun dunyodagi barcha normal insonlarni qalbi Gʻazoliklar bilan. Qanday katta tarixiy fojiani koʻrib, shohidi boʻlib turibmiz. Tasavvur qilish qiyin, lekin har kuni oʻnlab, yuzlab oʻlimlar, adolatsiz tugatilgan hayotlar haqida oʻqiyapmiz, koʻryapmiz.

Masalan bugun Associated Press 10 yildan beri farzand orzusidagi boʻlgan oila juda qiynalib oxir oqibat egizaklik boʻlgani lekin shu ikki orziqib kutilgan besh oylik goʻdaklar oʻz otasi bilan birga bombardimon natijasida halok boʻlgani haqida yozibdi. Bu oila bugun o’ldirilgan bir nechta oilalardan biri xolos.

Ukraina urushi boshlanganida, yigirma birinchi asrda bunday qirgʻinbarot boʻlishiga ishonish qiyin deb oʻylagan edim, yozgan edim. 2022 yilni boshida boshlangan urushda, bugungi kunga kelib sal kam 600 ta bola halok boʻldi — nihoyatda katta fojia. Gʻazoda oxirgi toʻrt oyda taxminan 12000 bola oʻldirildi - buni nima deb atashni ham bilmayman. “Fojia” so’zi kulfatni o’lchamini yetarli darajada adolatli ko’rsatib bera olmayapti, menimcha.

Mamlakatlarning kambag’allik sabablari haqida

Ko’pchilik kambag’allikning asosiy sababi - bu mamlakatdagi boyliklar oqilona taqsimlanmasligidir deb hisoblaydi. Bu, albatta, xato fikr. Rivojlanayotgan mamlakatlarda muammo resurslarning qayta taqsimlanishi nomaqbulligida emas, balki taqsimlanadigan resurslarning hajmi o’ta kichikligida.

Keling, “maksimal iqtisodiy adolat” ssenariyi bizning sharoitda qanday ko’rinishga ega bo’lishi haqida faraz qilib ko’ramiz. Buning hisob-kitobi unchalik murakkab ham emas. O’zbekistonning 2023-yildagi YAIM ko’rsatkichi 91 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Butun respublika bo’yicha hamma boyliklarni jamlagan holimizda ham, $410 milliarddan ko’proq mablag’ni yeg’a olmaymiz (umumjahon boylikning global YAIMga nisbati 4.5ga teng). Hamma boyliklarimizni chet elga sotib yuborib, shundan kelib tushgan daromadni oqilona ravishda har bir 36 million fuqaroga bo’lib bergan taqdirimizda ham, kishi boshiga $11,400dan kamroq mablag’ to’g’ri keladi.

Buning uchun, albatta, butun iqtisodiyotni vayrona qilib yuborish kerak, ya’ni, qiymat ishlab chiqara oladigan har bir kapital birligi sotilib yuborilishi zarur. Tasavvur qilishingiz uchun, ushbu natija har bir ferma, uy, mashina, hatto xonadonlardagi oxirgi ketmongacha chet elga sotilib yuborilishi evaziga erishiladi. Endi savol: $11,400ga inson boshqa ishlamasdan qanchalik uzoq va qulay hayot kechira oladi?

Ko’p emas, to’g’rimi? Bu esa quyidagini anglatadi: eng oqilona qayta taqsimlash mexanizmi ham bizni boy qilib qo’ymaydi. Bir bo’lak nonni 100ta insonga qanchalik adolatli bo’lmang, hech kim baribir to’ymaydi. Demak, biz bo’linadigan resurslarning hajmi haqida qayg’urishimiz kerak.

Boylikning asosiy manbasi - bu iqtisodiy o’sish. U, o’z o’rnida esa, to’g’ri ishlaydigan institutlar va bozor iqtisodiyoti orqaligina vujudga keladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun eng katta xavflardan - bu boy bo’lishdan avval resurslarni qayta taqsimlashga o’tib ketishdir.

Tanlab kuzatish xatosi (selection bias) haqida

Kundalik hayotimizdagi har xil kuzatuvlar bizni sabab va oqibat bog’liqliklari to’g’risida o’ylantirishi tabiiy holat. Ammo ko’pchilik statistika fanining eng bazaviy va, mening nazarimda, eng muhim konsepsiyasini shunday kuzatuvlarni tahlil qilayotganda qo’llamaydi. Bu esa xulosalardagi xatolarga olib keladi.

Men aytayotgan konsepsiya quyidagicha ifodalanadi: “ikki hodisa bir biri bilan bog’liq bo’lishi ularning orasida sababiyat mavjudligini anglatmaydi” (correlation doesn’t imply causation).

Bog’liqlik sababiyat orqali emas, balki tanlab olish tufayli vujudga kelishi mumkin.

Misol uchun: Harvard va u kabi nufuzli universitetlarning bitiruvchilari ko’pincha o’ta aqlli va muvaffaqiyatli insonlar. Shuning uchun, aksariyat odamlar Harvardda o’qishni muvaffaqiyat sababi deb hisoblaydi. Aslida esa, Harvard tasodifan talabalarini tanlab olmaydi, balki o’ta raqobatli jarayon asosida hujjat topshirganlarning orasida eng aqllilarini o’qishga qabul qiladi. Tadqiqotlarga ko’ra, nufuzli universitetlarning bitiruvchilari bilan o’sha oliygohlarga qabul qilingan lekin u yerda o’qimagan insonlarning daromadlari orasida farq mavjud emas. Ya’ni, Harvardga kelganda, eng muhim omil - bu u yerga o’qishga qabul qilinish uchun yetarli qobiliyatlarga ega bo’lish, u yerda o’qish emas.

Boshqa misol: basketbol bo’yni o’stiradi deb hisoblash. To’g’ri, professional basketbolchilar ko’pincha baland bo’yli bo’ladi. Ammo bu ular yoshligidan basketbol o’ynagani sababli degani emas. Baland bo’yli insonlar basketbolda tabiiy ustunlikka ega bo’lgani uchun, ular ushbu sport turi bilan professional darajada shug’ullanishga moyilroq bo’ladi. Ya’ni, professional basketbol bo’ydor o’yinchilarni, xuddi Harvard aqlli talabalarni tanlaganday, tanlab oladi. Bu degani esa, farzandingizni bo’yi baland bo’lishini xohlasangiz, uni basketbolga berishingiz sizga katta ehtimollik bilan yordam bermaydi.

Tanlab kuzatish xatosi asosida qabul qilingan qarorlar keng ko’lamli fojialarga olib kelishi ham mumkin. Masalan, bugungi kunda dunyoning ko’pgina rivojlangan mamlakatlarida davlatning iqtisodiyotdagi ulushi katta va soliqlar stavkasi baland. Bunday bog’liqlikni kuzatib, biz “davlatning ulushini oshirish iqtisodiy rivojlanish uchun foydali” degan xulosaga borishimiz mumkin. Bu, albatta, tanlab kuzatish xatosi tufayli butunlay noto’g’ri fikr bo’ladi. Rivojlanayotgan mamlakatlar shunday xato tufayli davlatning iqtisodiyotdagi ulushini oshirsalar, iqtisodiy o’sishning o’rniga jiddiy salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishadi.

Shaxsiy tajribamdan bir qiziq kuzatuv: o’ta iqtidorli insonlar kamdan kam holatlarda yaxshi ustoz bo’lishadi. Ustozning asosiy vazifasi - bu talabalarni A nuqtadan B nuqtagacha bo’lgan fikriy jarayon davomida yo’naltirishdir. Ya’ni, xuddi shu yo’lni o’zi qachondir bosib o’tgan odamgina boshqalarga shunda yordam bera oladi. O’ta iqtidorli insonlar esa, aksincha, B nuqtagacha bo’lgan yo’l xaritasini yaxshi bilishmaydi. Ular to’monidan o’sha nuqtada bo’lish ko’pincha elementar masaladek qabul qilinadi.

Bu degani, qandaydir murakkabroq mavzuni yaxshiroq tushunmoqchi bo’lsangiz, o’qimasdan turib osonlikcha a’lochi bo’lgan insonlardan emas, balki qiynalib va o’z ustida ishlabgina a’lochi bo’la olgan insonlardan yordam so’rang.

Birinchi mifga nisbatan nazariy fikr shuki “valyuta chiqib ketishi” degan qo’rquv asossiz. Hech bir mamlakat o’zi ishlab chiqarganidan ko’proq tashqaridan sotib ola olmaydi. Agar farqni ko’rsangiz, savol bering, nima hisobdan shunday? Katta ehtimol bilan, o’sha farq investitsiyalar yoki transfertlar orqali moliyalashtiriladi. Bu narsa esa albatta yaxshi. Albatta davlat o’z valyutasini suniy tarzda “kuchli” qilib turmasligi kerak.

Meni doim o’ylantiradigan narsa, O’zbekiston nihoyatda savdoga yopiq mamlakat bo’lishiga qaramasdan, undan ham yomon ya’ni undan ham yopiqroq bo’lishini xohlaydigan lar bor. Men tepadagi birinchi toifani emas - ya’ni yopiq siyosatdan manfaat oladiganlarni emas, aynan bilmasdan shunday o’ylaydigan qaror qabul qiluvchilar mavjudligiga hayron qolaman.

Menimcha, dunyodagi eng yopiq iqtisodlardan ekanligimiz hammaga ayon. 98% dunyo iqtisodiyotlari a’zo bo’lgan JSTni a’zosi ham emasmiz, bojlarimiz ham dunyoda eng balandlardan. Buni ustiga dengizlardan uzoqda joylashaganmiz, ya’ni tabiiy savdo chegaralari ham mavjud, bizga tovarlarni chetdan olib kelishni o’zi bir mushkulot va juda qimmat. Bu narsa baxtimiz emas - omadsizligimiz (proteksionist mantig’iga ko’ra, import kelishi qancha qiyin bo’lsa shuncha yaxshi, absurd mantiq albatta).

Bunga ham qo’shib, juda samarasiz va davlatga tegishli bo’lgan logistika: temir yo’llari va havo yo’llari, rivojlanmagan infratuzilma va o’ta sekin ishlaydigan bojxona xizmatlari ham bor.

Aytmoqchimanki, shundoq ham dunyodagi erkin savdoga eng yopiq mamlakatlar qatoridamiz, lekin shunda ham, mahalliy samarasiz ishlab chiqaruvchilarni samarasizligini vaj qilib, savdoga cheklovlarni yanada ko’tarmoqchi bo’lamiz. Bu falsafamiz mana 1995 yildan beri ish bermay kelmoqda, lekin qayta qayta shu xatoni qilishni va har gal o’zimizcha yangi argumentlar bilan xato qilishni davom ettirmoqdamiz.

Mayli ekan, Singapur yoki Gonkongdek savdoga ochiq mamlakat bo’lganimizda, tushunar edim “sal pal” boj qo’ymoqchi bo’lganlarni hissiyotlarini (xato mantiq bo’lar edi Singapurda ham), eng proteksionist mamlakatlardan birida bo’lib, undan ham qattiq yopilishni xohlaydigan qaror qabul qiluvchilar borligi, meni to’g’risi taajubga soladi.

​​Energiya subsidiyalari va ko’rinmas xarajatlar haqida

Bundan ikki yarim yil avval Kun.uz uchun yozgan maqolamda nega energiya subsidiyalari O’zbekistonning rivojlanishini sekinlashtirib, mamlakatda iqtisodiy tengsizlikni kuchaytirayotganini tushuntirgan edim.

O’tgan hafta e’lon qilingan elektr energiyasi va gaz tariflarining oshishi haqidagi xabar, tabiiyki, kamchilik tomonidan olqishlandi. Xususiylashtirish asosiy yechim bo’lsada, narx liberalizatsiyasi albatta og’riqli lekin o’ta zarur jarayon.

Ma’lumotlarga ko’ra, 1 kilovatt-soat elektr energiyasining tannarxi 970 so’mni, gazning 1 kub metrinng tannarxi 1,890 so’mni tashkil etadi. Amaldagi aholi uchun tariflar esa 1 kilovatt-soat uchun 295 so’m va 1 kub metr gazga 380 so’m darajasida o’rnatilgan edi.

Bu degani, o’zbekistonliklarning soliqlari va chet eldan jalb etilgan qarzlar tannarx bilan tariflar orasidagi farqni qoplash uchun ishlatiladi. Ya’ni, biz har bir iste’molchining qo’shimcha 1 kilovatt-soat elektr energiyasi uchun 675 so’m, 1 kub metr gaz iste’moli uchun esa 1,510 so’m to’lab beramiz. Lekin boyroq qatlam ko’proq gaz va elektr energiya iste’mol qilgani tufayli, ular shunday “moliyaviy yordamni” kambag’allarga qaraganda ko’proq olishadi. Bu esa, iqtisodiy mantiq yuzasidan, butunlay regressiv tizim. Subsidiyalarni davlat kam ta’minlangan iste’molchilarga vaucher ko’rinishida yo’naltirishi kerak.

2023-yilning davlat budjetidan energiya subsidiyasi uchun qariyb 20 trillion so’m ($1.5 millard), ya’ni, jami budjet defitsitining 33% ajratilgan.

Subsidiyalarning ko’zga ko’rinadigan narxi o’ta katta. Ammo, ko’rinmaydigan xarajatlari ham xalqning gardaniga og’ir yuk bo’lib yotadi.

Sir emas, davlat subsidiyalashgan narxda aholiga elektr energiyasini va gazni yetkazib berish uchun tez-tez tizimli o’chirishlarni amalga oshirib turadi. Ayniqsa yozning chillasida va qishning qahratonida bu holat kuchayadi.

Gaz va elektrning o’chirishlari turli xil xarajatlarni vujudga keltiradi: elektr jihozlari ishdan chiqadi, xolodilnikda elektrsiz oziq-ovqat mahsulotlari uvol bo’ladi, isitkichlarsiz odamlar kasal bo’lib qolish ehtimoli oshadi, va hokazo. Korxonalar ishlab chiqarish to’xtab qolmasligi uchun generatorlar o’rnatishadi. Quyidagi rasmda ko’rishingiz mumkin, generatordan olinadigan elektr energiyasi rivojlanayotgan mamlakatlardagi korxonalar uchun markazlashgan elektr tarmog’ining narxidan 3-7 barobar qimmatroq.

Bunday ko’rinmas xarajatlarning iqtisodiy qiymatini qanday chamalasa bo’ladi?

Tasavvur qiling: siz uyingizni gaz va elektr energiyasi o’chishidan bir yilga sug’urtalash imkoniyatiga egasiz. Shunday imkoniyatni nechi pulga baholagan bo’lardingiz? O’rtacha o’zbekistonlik kamida $20 to’lashga tayyor deb olsak ham, bu yiliga $740 millionni tashkil qilyapti. Korxonalarni qo’shsak, ushbu summa $1 milliardga bemalol boradi. Demak, subsidiyalashgan tizimning iqtisodiyotimizga yetkazadigan yillik ziyoni kamida naqd $1 milliardni tashkil qiladi.

Biz energiyani arzonlashtiramiz deb nafaqat iqtisodiy tengsizlikni kuchaytirib yuboryapmiz, balki bunga keragidan ortiq bir necha barobar ko’proq to’layapmiz. Tizimda zudlik bilan shaffof xususiylashtirish islohotini amalga oshirishimiz zarur.

​​Bunyodkorona vayronalik (creative destruction) haqida

Sog’lom raqobatli bozorlarda korxonalarning yoshi o’sgan sari, ularning hajmi ham o’sib borishi zarur. Ya’ni, shartli 20 yildan beri faoliyat ko’rsatib kelayotgan korxonaning ishchilar soni shartli 5 yil davomida ishlab kelayotgan korxonaning ishchilar sonidan ancha ko’proq bo’lishi kerak. Nimaga? Chunki raqobat jarayonida kuchli korxonalar yutib chiqib, mag’lublarning resurslarini, shu jumladan ularning ishchilarini, o’ziga jalb etishi kerak. Bu jarayon iqtisodchilar tomonidan bunyodkorona vayronalik (creative destruction) deb ataladi.

Korxonalar o’zidan-o’zi yutib chiqmaydi, ularning raqobatchilariga nisbatan muvaffaqiyati odatda yaxshiroq sifat va/yoki pastroq narx taklif etish qobiliyati bilan bog’liq bo’ladi. Bu degani esa, yutib chiqadigan korxonalar resurslarni ancha effektivroq ishlatadi. Demak, agar unumdorligi pastroq bo’lgan korxonalarning resurslari unumdorligi baland firmalarga o’tsa, butun iqtisodiyot bundan manfaat ko’radi, va mamlakat rivojlanadi. Muammo shunda-ki, biz qaysi korxona unumdor va qaysi biri unumdor emasligi haqida oldindan axborotga ega emasmiz. Biz faqatgina ishlab chiqaruvchularga bir-biri bilan raqobatlashishi uchun sharoit yaratib berib, buni aniqlab olishimiz mumkin.

O’zbekistonda bunyodkorona vayronalik jarayoni kuzatiladimi?

Boy mamlakatlar bilan emas, bizga o’xshagan rivojlanayotgan mamlakat bo’lmish Vyetnam bilan solishtirsak, ko’rishimiz mumkin-ki: O’zbekistondagi korxonalar ulg’ayib borgan sari, ularning hajmi unchalik o’smaydi. Jahon Banki tomonidan keltirilgan ma’lumotga ko’ra, ikki mamlakat korxonalarining hajmidagi tafovut, ularning yoshi o’sishi qadar kattalashib boraveradi. Demak, O’zbekistonda unumdorsiz korxonalarning uzoq muddat davomida “jon saqlab qolish” ehtimolligi balandroq.

Buning sabablari:
1. Importga cheklovlar: xorijiy korxonalar bizga yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni olib kiradi, importni cheklash ortidan esa, bizdagi mavjud korxonalar uchun o’sish uchun bosim paydo bo’lmaydi.

2. Davlatning iqtisodiyotdagi ulushi kattaligi: davlat tomonidan boshqariladigan korxonalarning unumdorligi xususiy firmalarnikiga qaraganda pastroq bo’ladi, ularga ajratiladigan preferentsiyalar esa xususiy investitsiyalarni kamaytiradi (crowding out).

3. Rivojlanmagan kapital va pul bozorlari: kengayish uchun kichik va o’rta hajmdagi korxonalarga mablag’ talab etiladi, bizning sharoitimizda esa katta investitsiyalarni jalb etish uchun bozorlar deyarli mavjud emas.

Ta’limning atrof-muhitga ta’siri haqida

Bu semestr men olayotgan ekonometrika fanidan har bir talaba katta mustaqil empirik tadqiqot o’tkazishi kerak edi. Men tanlagan mavzu: mamlakatlarning ta’lim darajasining atrof-muhitga (aholi jon boshiga CO2 emissiyasiga va cho’llanishga) ta’siri. Jahon Banki tomonidan beriladigan ma’lumotlarga tayanib, jami 219 mamlakat uchun 24 yillik davr (1991-2014) mobaynida har xil ko’rsatkichlarni yig’dim va tahlil qildim.

Mening natijalarim shuni ko’rsatadi-ki:
1. Oliy ta’lim maskanlarida tahsil oladigan aholi darajasining o’sishi yashillikni ko’paytiradi, o’rmonlarning maydonini kengaytiradi. Bundan tashqari, ushbu ko’rsatkichning oshishi iqlimga salbiy ta’sir o’tkazadigan CO2 emissiyalarini qisqartiradi.

2. Davlatning ta’limga kiritadigan sarmoyasi ham aholi jon boshiga CO2 emissiyasini kamaytiradi.

Sabab: oliy ta’lim va davlat tomonidan ta’limga kiritiladigan sarmoya nafaqat aholi orasida atrof-muhit haqida to’g’ri ma’lumotlarni yoyadi, balki odamlarning qadriyatlarni ham shakllantiradi. Ya’ni, ilmli insonlar atrof-muhit va iqlim o’zgarishi haqida ko’proq qayg’urishadi. Jamiyatda shunday insonlar soning ko’payishi esa katta ehtimollik bilan mamlakat miqyosida ijobiy natijalarga olib kelishi mumkin.

Tadqiqotimni shu po’stning tagiga yuklayman, o’qib chiqishingiz mumkin.