Salom! Ismim Shahzod Yo’ldoshboyev. Georgetown universiteti bitiruvchisi hamda Tufts universitetining iqtisodiyot yo’nalishidagi magistratura bosqichi talabasiman.

Shu kungacha Kun.uz, Gazeta.uz va boshqa nashriyotlar uchun bir qator tahliliy maqolalar yozib kelar edim. Ammo fikrlarimni qisqaroq shaklda bayon qilmagan ekanman. Bu kanalda iqtisodiyot, ta’lim, jamiyat va boshqa menga qiziq mavzularda so’z yuritmoqchiman.

Xush kelibsiz!

Kambag’allik qopqoni va jamiyatdagi narrativlar haqida

PISA 2022 test natijalari bir narsani yanada aniq ko’rsatdi: O’zbekistonda ta’lim darajasi tashvishli holatda. 81ta qatnashgan davlatlar orasida, bizning 15-yoshlik maktab o’quvchilarimiz o’qish qobiliyati (reading) va ilm-fan (science) bo’yicha 80-o’rinni, matematikadan esa 72-o’rinni egallashibdi.

Bu bir qiziq fikrga undaydi: O’zbekiston, boshqa past daromadli mamlakatlar qatori, kambag’allik qopqonida (poverty trap) bo’lishi mumkin. Bilamizki, ta’lim inson kapitalini yaxshilaydi va ishchilarning unumdorligini oshiradi. Unumdor ishchi kuchi esa, iqtisodiy o’sishga olib keladi. Iqtisodiyot o’skan sari, ta’limga bo’lgan talab ham, unga ajratiladigan resurslarning hajmi ham oshib boradi. Ya’ni, sodda shaklda bu tsikl quyidagicha ko’rinishga ega: ta’limga sarmoya -> iqtisodiy o’sish -> ta’limga sarmoya -> iqtisodiy o’sish -> ….

Ushbu jarayon mikro-darajada ishlashini ko’pchiligimiz kuzatganmiz. Ta’lim olmagan insonning kambag’al bo’lish ehtimoli yuqori, va u o’z farzandlariga ham yaxshi ta’lim berishi qiyinlashadi. Uning farzandlari esa o’z farzandlariga kelganda huddi shu muammoga duch kelishadi va hokazo.
Makro-darajada, ya’ni davlat miqiyosida ham huddi shu bog’liqlik ishlaydi.

Qopqondan chiqish uchun biz ijobiy shoklarni (positive shocks) yaratishimiz kerak. O’ylashimcha, eng muhimlaridan biri bu jamiyatda ta’limga bo’lgan e’tirofni oshirish.

Bizda ta’limga sarmoya kiritish madaniyati shakllanmaganligi PISA natijalaridan ko’rinib turibdi. Rivojlangan mamlakatlarda, daromadi baland va o’qimishli oilalardan kelib chiqqan o’quvchilarning natijalari daromadi past oilalardagi o’quvchilarnikidan farq qiladi. Buning sababi: qanchalik resurslar ko’p bo’lsa, shunchalik ta’limga sarmoya kiritish uchun imkoniyatlar kengayadi. Repetitorlar, kitoblar, o’quv qurollari va boshqalarga mablag’ sarflash osonlashadi.

O’zbekistonda esa sotsial-iqtisodiy tafovut deyarli hech qanday PISA natijalaridagi farqni keltirib chiqarmas ekan. Ya’ni, kambag’al va boy oilalarda katta bo’lgan o’quvchilar bir xil past natijalarni ko’rsatishibdi. Ushbu fenomenning ba’zi sabablari sistematik bo’lsa-da, katta qismi bu jamiyatimizdagi daromadi baland oilalar ta’limdan tashqari boshqa yo’llarga mablag’larini sarflashida. Bu esa ota-onalar ta’limga sarmoyaning haqiqiy daromadlilik darajisini (rate of return) noto’g’ri o’lchashidan kelib chiqadi.

Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, ota-onalar ta’limning ijobiy ta’siri to’g’risida haqiqiy faktlarni bilishsa, farzandlarining ta’limiga ko’proq mablag’ va vaqt ajratishar ekan. “Bill Geyts o’qimagan lekin milliarder bo’la oldi-ku” kabi noto’g’ri qarashlarning ommalashishi esa salbiy ta’sir ko’rsatadi. Biz jamiyatimizdagi narrativlarni to’g’ri shakllantirishni boshlashimiz zarur.

Samaradorlik, "bepul" sarmoya va axborot assimetriyasi haqida

Iqtisodchilar samaradorlik (efficiency) haqida ko’p o’ylashadi. Resurslar chegaralangan bo’lganligi sabab, ularni imkon qadar eng optimal tarzda ishlatish kerak degan xulosa iqtisodiyot fanining asosida yotadi.

Sodda misol oladigan bo’lsak: qish vaqti siz pulingizni pechkada yoqib uyingizni isitishingiz, yoki o’sha pulning bir qismi evaziga bozorda o’tin harid qilishingiz mumkin. Ushbu ikki harakat bir xil natijaga erishsa ham, tabiiyki, o’tin sotib olib uyingizni isitish pulni o’zini yoqqandan ko’ra sizga ancha arzonroqqa tushadi. Ya’ni, ikkinchi variant birinchisidan samaradorroqdir. Lekin, deylik, boshqa bir material o’tindan arzonroq va undan yaxshiroq isitish qobiliyatiga ega bo’lganida, sizda samaradorlikni yanada oshirish imkoniyati mavjud bo’lar edi.

Bu tushuncha nimaga muhim? Kambag’al mamlakatlarning resurslari boy mamlakatlarnikidan kam bo’lishiga qaramay, samaradorlik darajasi rivojlanayotgan davlatlarda ancha past. Shu samarasizlikni bartaraf etish rivojlanish yo’lidagi eng oson va kamharajat yechimlardan biri hisoblanadi.

Hop, samaradorlik muhim ekanligini tushundik. Uni qanday o’lchaymiz? Kunlik hayotimizdagi misollar uchun daromadlilik darajasi (rate of return) yaxshi o’lchov hisoblanadi. Har xil investitsiyalarning daromadlilik darajasini solishtirib, eng optimal sarmoyani tanlash mumkin.

Iqtisodchilarning sevimli misollardan biri - bu qishloq xo’jaligida o’g’itga sarmoya. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, Kenyalik fermerlar $100ga teng o’g’it ishlatib, hosilidan yillik tushumlarini $170ga ko’paytirishi mumkin ekan. Bu degani, o’g’itga sarmoyaning daromadlilik darajasi 70 foizni tashkil etadi. Bu esa pulni boshqa joyga tikib kattaroq daromad olish imkoniyati bo’lmasa, fermerlar o’g’it sotib olishi kerakligini anglatadi.

Boshqa misol: bezgak tarqatuvchi chivinlarga qarshi to’shak to’rlari (anti-malarial bed nets). Bezgak ayniqsa besh yoshdan kichikroq bolalarga katta xavf ko’rsatadi. Tadqiqotlarga qarasak, bezgakka chalingan bolalar katta bo’lganida boshqalardan 40-60% kamroq daromad topishar ekan. Ushbu to’shak to’rlari kasallik ko’p tarqalgan Afrika davlatlarida bolaning bezgak yuqtirib olish ehtimolini taxminan 30 foizga tushiradi. Shartli Kenyada o’rtacha yillik daromad $2,100 tashkil etadi. Shunda, $5 turadigan to’shak to’ri Kenyalik bolakayga 40-yillik ish umri davomida $12,600 foyda keltiradi ($2,100*50%*40*30%). Bu esa aql bovar qilmaydigan 251,900% yalpi daromadlilik darajasiga teng.

Eng qizig’i, agar boshlang’ich sarmoyaning narxi 0ga teng bo’lsa, daromadlilik darajasi cheksizlikka intiladi. Yaqinda bir shunday hayotimdan misol esimga tushdi.

1/2

(davomi bu yerda)

2/2

Men litseyni bitirgach, Jahon Iqtisodiyoti va Diplomatiya Universitetiga (JIDU) o’qishga kirganman. U yerdan bir yil o’qimay ketgan bo'lsamda, kursdoshlarimning salohiyati meni hayratlantirgan edi. Ko’pchilik AQSHda o’qish uchun yetarli darajada ingliz tilini bilishar va yuqori ballik IELTS sertifikatiga ega edilar. Bilishimcha, JIDUga kirish uchun ular yillar davomida mustaqil hamda repetitorlar yordamida tayyorgarlik ko’rishgan. O’ylab ko’rsam, agar ular DTM imtihoni o’rniga SATga tayyorlanib, chet el oliygohlariga hujjat topshirishganida, top universitetlarda to’liq grant asosida talaba bo’lish imkoniyati yuqori edi. Bu ssenariyda “sarmoya” Googleda atigi 2 soatlik izlanishga teng, va u deyarli bepul. Internet SATga tayyorlanish uchun tekin materiallar bilan to’lib yotibti. Ya’ni, DTM repetitorlariga ketadigan mablag’larni bemalol SATning registratsiya to’loviga ketkazib, imtihonga mustaqil tayyorlansa bo’ladi. Ammo, ushbu sarmoya haqida axborot bo'lmaganligi uchun, kursdoshlarim bunday harakat qilishmagan. Bu iqtisodiyotda axborot assimetriyasi deb ataladi.

AQSHdagi top universitetlarning bitiruvchilari, o’rtacha hisobda, bir yilda $86,000 daromad topishar ekan. Ularning tajribasi oshgan sari, bu yillik ko’rsatkich $162,000ga ko’tariladi. Xalqaro talabalarda maoshlar pastroq bo’lishini inobatga olsak ham, bu $0ga teng sarmoya bir necha millionga teng umrbod daromadlardagi farqni keltirib chiqaradi. O’zbekistonlik top universitet bitiruvchilari bizning jamiyatga keltiradigan foydasini hisoblasak, bu farq yana karrasiga oshadi.

Biz, jamiyat sifatida, bunday bepul investitsiyalarni imkon qadar ko'p aniqlashga va ulardan faol foydalanishga harakat qilishimiz kerak. Aks holda, biz ehtimol milliardlab dollarlarni yoqotyapmiz.

Lerner teoremasi, proteksionizm va mantiq haqida

Iqtisodiyot fani turli xil fikrlar va raqobatlashuvchi nazariyalarga to’la. Iqtisodchilar orasida umumiy konsensusga yaqin sanoqli qarashlardan biri - bu xalqaro savdoga cheklovlar nomaqbulligi haqidagi g’oya.

Erkin xalqaro savdoga qarshi bo’lganlarning aksari proteksionistlarni tashkil etadi. Proteksionistlar mahalliy ishlab chiqaruvchilar arzon import mahsulotlaridan aziyat chekishadi va “o’yindan chiqib ketmaslik” uchun davlat himoyasiga muhtoj deb hisoblashadi. Ko'pincha bu himoya import bojlari shaklida hayotga tatbiq qilinadi. Bojlar esa mahalliy iste'molchilar uchun import tovarlarining narxini oshiradi. Shu bilan birga, protesksionistlar odatda eksportni qo'llab-quvvatlashadi, chunki u mahalliy ishlab chiqaruvchilarga yangi bozorlarni zabt etishda va yangi ish o'rinlarini yaratishda yordam beradi. Shuning uchun, standart proteksionist savdo siyosati importni cheklash va eksportni rag'batlantirish atrofida quriladi.

Bunday savdo siyosatining boshqa bir sababi ham mavjud. Ma’lumki, proteksionistlar orasida keng tarqalgan xato fikr - bu ular xorijiy valyutani boylik manbai deb hisoblashlari. Import mahsulotlari xorijiy valyuta (odatda AQSh dollari) evaziga sotib olinadi, bu esa valyutani mamlakatdan chiqib ketishiga olib keladi. Eksport esa, aksincha, chet eldan valyutani olib keladi. Shu sabab, proteksionistlar savdo balansining profisiti (eksport > import) iqtisodiy farovonlik belgisi ekanligiga ishonishadi.

Ushbu qarash bir qancha sabablarga ko'ra noto'g'ri. Jumladan, xorijiy valyuta faqat chet eldan tovarlarni sotib olish imkoniyatini berishi uchungina bizga qadrli. Ya’ni, AQSh dollarini yeg’ib uni ishlatmaslikdan hech qanday naf yo’q. Dollarning bizga yagona qiymati - bu uning evaziga biz chet eldan tovar va hizmatlarni harid qila olishligimizdadir.

Ammo, proteksionizmga qarshi mening sevimli kontr-argumentim Abba Lernerning simmetriya teoremasidan kelib chiqadi. Bu teoremaga binoan, import bojlari va eksport soliqlari iqtisodiyotga bir xil salbiy ta'sir ko'rsatadi.

Albatta, bu aslo intuitiv emas. G'oya shundaki, siz mahalliy iste'molchilarga import qilingan tovarlarni qimmatlashtirishingiz chet ellik iste’molchilarga o’zingizning tovarlaringizni qimmatlashtirishingiz bilan teng. Ikkala holatda ham mahalliy farovonlik bir xil darajada pasayadi. Boshqacha qilib aytganda, 10 foizlik import boji va 10 foizlik eksport solig’i mahalliy iste’molchilar uchun nisbiy narxlarni bir xil darajada o’zgartiradi.

Ammo import bojini ko'rib chiqadigan bo'lsak, siz mamlakatdan ko'proq valyuta chiqib ketishining oldini olasiz, bu esa mamlakatingizni, proteksionistlarning mantiqiga ko’ra, "boyroq" qilishi kerak. Eksport solig'i holatida esa, siz mamlakatga valyuta kirishining oldini olasiz, chunki sizning eksport mahsulotlaringiz chet elda kamroq sotiladi, bu esa, proteksionistlar o’ylashicha, mamlakatingizni "kambag'alroq" qilishi kerak. Biroq, bu teorema shuni ko’rsatadiki, ikkala siyosat ham sizni bir xil darajada kambag'allashtiradi.

Qizig’i shundaki, dunyo mamlakatlari orasida eksport solig’i juda kam uchraydigan siyosat. Import bojlari, aksincha, deyarli har bir mamlakatda qo’llaniladi. Demak, davlatlarning savdo siyosatini belgilaydiganlar uchun bu ikkisi teng emas. Lerner teoremasi esa buni mantiqsizlik deb atashga undaydi.

Nisbiy ustunlik va iqtidor chegarasi haqida

Amazon kompaniyasining asoschisi va davrimizning eng badavlat insonlaridan bo’lmish Jeff Bezosning bir intervyusidan parcha ko’rib qoldim. Unda, Bezos nima sabab tufayli Prinston universitetidagi yo’nalishini nazariy fizikadan axborot texnologiyalarga o’zgartirgani haqida gapirgan. Aytishicha, bir uy ishiga berilgan differensial tenglamani yotoqxonadagi xonadoshi bilan uch soat davomida ishlay olishmagan ekan. Shunda ular “Prinstondagi eng aqlli talaba” Shri Lankalik Yasanta ismli kursdoshlariga murojaat qilishgan. Yasanta bir qarashda shunga o’xshash tenglamani uch yil oldin yechganini eslagan va aniq javobni aytgan. Shu ongdayoq, Bezos hech qachon muvaffaqiyatli fizik bo’la olmasligini tushunib yetgan ekan. Bu hikoyani eshitib menga ikkita qiziq fikr keldi:

1. Nisbiy ustunlik.

Xalqaro savdo nazariyasida nisbiy ustunlik (comparative advantage) eng fundamental tushunchalardan. Boy mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlardan deyarli hamma tovar va hizmatlarni ko’proq va tezroq ishlab chiqara olishadi. Ya’ni, ular mutlaq ustunlikka ega (absolute advantage). Unda nimaga ular baribir kambag’al davlatlar bilan savdo qilishadi?

Osonroq tushuntirish uchun, faraz qilaylik, butun dunyoda ikki dona mahsulot mavjud: non va telefon. Va, deylik, ikkita mamlakat bor: biri katta va boy, ikkinchisi esa kichik va kambag’al. Boy mamlakat hamma resurslarini ishlatsa 1 millionta non yoki 1,000ta telefon ishlab chiqara oladi. Kambag’ali esa hamma resurslarini ishga solib bor yo’g’i 10,000ta non yoki 1ta telefon ishlab chiqarishga qodir. Ko’rishimiz mumkunki, boy mamlakat nonni ham telefonlarni ham ko’proq ishlab chiqarishi mumkin. Lekin boy mamlakatda bitta telefonning “narxi” 1,000ta nonga teng bo’lsa, kambag’al mamlakatda ushbu “narx” 10,000ta nonga teng. Ya’ni, telefonning nisbiy narxi boy mamlakatta pastroq bo’lgani uchun, u faqat telefon ishlab chiqaradi. Nonning nisbiy narxi kambag’al mamlakatda pastroq bo’lgani uchun, u faqat non ishlab chiqaradi. Shunda ular bir biri bilan savdo qilishsa, savdosiz ssenariyga solishtirganda ikkisi ham yutadi.

Huddi shu mantiq mikro-darajada, ya’ni insonlararo ham ishlaydi. Amazon eng innovasion kompaniyalardan hisoblanadi. So’zsizki, Bezos biznes olamidagi daholardan. Uning kursdoshi Yasanta esa bugunga kelib 58ta ixtirosini patentlashtiribti. Ya’ni, Yasanta, katta ehtimollik bilan, biznesda ham o’zining aqli va innovasiyaga bo’lgan qobiliyati tufayli baland yutuqlarga erishishi mumkin edi. Lekin Bezos yaxshi olim bo’la olmasligi aniq edi. Farazan, deylik, Bezos olim bo’lganida 5ta ixtiro qilar edi. Va, aytaylik, Yasanta tadbirkorlikni tanlaganida huddi Amazondaka muvaffaqiyatli kompaniyaga asos solgan bo’lardi. Ya’ni, Yasanta Bezosdan hech qaysi jabhada qolishmagan deb faraz qilsak bo’ladi. Ammo Amazonga asos solishning “narxi” Bezos uchun 5ta ixtiroga va Yasanta uchun 58ta ixtiroga teng bo’lganligi sababli, Yasanta ixtirochi, Bezos esa tadbirkor bo’lgan. Ikkalasi ham jamiyatga foyda keltiradi va bir birining hizmatlaridan manfaat topadi.

Bir sohani tanlash uchun unda hammadan zo’rroq bo’lishingiz shart emas. O’sha sohani tanlash “narxi” sizda boshqalarga qaraganda pastroq bo’lishi kifoya.

2. Iqtidor chegarasi.

Yasantaning LinkedIn sahifasidagi ma’lumotga ko’ra, u fizika bo’yicha PhD dasturni Caltechda tugatib, professor sifatida Toledo universitetida faoliyatini boshlagan. Toledo universitetning fizika dasturi AQShda 152-o’rinni egallaydi. Yasanta u yerda 5 yil ishlab, boshqa kompaniyaga o’tib ketgan va akademiya olamiga keyin qaytmagan.

Ya’ni, Bezosni o’z iqtidori bilan qo’rqitgan va fizik bo’lish niyatidan qaytargan Yasanta o’zi ham nazariy fizik bo’la olmagan. Boshqa intervyuda Bezos Yasantani “men tanigan eng aqlli inson” deb e’tirof etgan edi. Bu degani esa, Bezos ko’rgan “iqtidor chegarasi” nazariy fizik sifatida muvaffaqiyat uchun yetarli emas.

Dunyoning eng aqlli insonlari biz faraz qila olmaydigan darajada aqlli.

Hayot sifatining misli ko’rinmagan o’sishi haqida

Hozirgi davr tarixdagi eng boy davrligi haqida ko’p eshitganmiz. Ammo insoniyatning turmush tarzi qanchalik yaxshilanganining aniq miqyosini ko’pchilik to’g’ri tasavvur qila olmaydi deb o’ylayman.

Sizga savol: agar tug‘ilish joyingizni tanlash imkoni bo‘lganda, o‘rta asr podshohlar oilasidami yoki zamonaviy o‘rta hol o‘zbek oilasida tug’ilishni tanlardingiz?

“Albatta podshohlar oilasini tanlagan bo’lardim” deb javob berishdan oldin quyidagilarni inobatga olishingizni istardim:

1. Bolalar o’limi darajasi.
Podshohlarning oilasida tug’ilish bir masala, lekin u yerda tirik qolish boshqa masala bo’lgan. Misol uchun, Angliya qiroli Edvard I ning birinchi ayolidan ko’rgan 15ta bolasidan 8tasi yoshligida vafot etishgan. Buyuk Britaniya qirolichasi Annaning hamma 10ta bolasi yoshligida nobud bo’lishgan. Yaponiya Imperatori Meijining 15ta bolasidan 10tasi meningit kasalligiga chalinib vafot etishgan. Xitoyning Sin sulolasi davrida imperator oilasida tug’ilgan bolalarning 40% voyaga yetmasdan olamdan ko’z yumishgan ekan.

Hozirga kelib esa, O’zbekistondagi bolalarning o’lim darajasi 1.4% tashkil etadi.

Ya’ni, voyaga yetish ehtimolligi bugungi O’zbekistonda tug’ilgan bolalarda o’rta asrlik go’dak shahzodalarnikidan karrasiga balandroq.

2. Oziq-ovqat sifati va xilma-xilligi.
O'rta asrlardagi Angliya elitasining suyak qoldiqlarining izotopik tahliliga ko'ra, ularning ratsionida qashshoq fermerlarga qaraganda oqsilga boy mahsulotlar ko’proq uchramagan. Tadqiqotchilar ta’kidlashicha, o'sha davr podshohlari go'sht va baliqni faqat katta-katta ziyofatlarda iste’mol qilishgan ekan.

Solishtirish uchun, Davlat statistika qo’mitasining 2019-yil ma’lumotiga ko’ra, O’zbekistonda aholi jon boshiga go’sht iste’moli oyiga 3.6 kilogrammni tashkil etadi.

Undan tashqari, hozir biz uchun oddiy bo’lib qolgan mahsulotlar: pomidor, kartoshka, choy, qahva, makkajo’xori, shokolad, ananas, va hokazolar Yevropaga faqat 16-asrdan keyin yetib kelgan.

O’rta asr shohlari bizning ratsionimizning xilma-xilligini ko’rib hayratda qolishardi.

3. Texnologik taraqqiyot.
O’rta asrlarda qanchalik boy bo’lishingizdan qat’iy nazar biz bugun odatlanib qolgan narsalarning aksariga ega bo’la olmasdingiz. Buning sababi - texnologik taraqqiyot.

Masalan, og’riqni qoldiruvchi vositalar va anesteziya mavjud bo’lmagan. 19-asr o’rtasigacha jarrohlar asosan afyun va geroinni og’riqni qoldirish uchun ishlatishgan. Kasalliklarga qarshi emlash ham o’ylab topilmagan edi. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra, hozirda emlash har yili 3.5-5 million o'limning oldini oladi.

Qish qahratonida va yoz chillasida bizga havodek zarur bo’lib ulgurgan isitgichlar va konditsionerlar ham hali ixtiro qilinmagan edi. Shohlar va imperatorlar yillar davomida bosib o’ta olmagan masofalarni biz bugunga kelib bir necha soat ichida uchib o’tyapmiz. Internet bizga taqdim etgan imkoniyatlarni gapirmasa ham bo’ladi. Shunga o’xshash misollar o’ta ko’p.

Shubhasiz, zamonaviy o’rta hollik o’zbekistonlik (shartli nigeriyalik ham) 19-asrgacha yashab o’tgan har bir hukmdordan yaxshiroq turmush tarzi sifatiga ega.