🔰 شرح رباعی

این کهنه رباط را که عالم نام است
و آرامگه ابلق صبح و شام است
بزمی است که واماندهٔ صد جمشید است
قصری است که تکیه‌گاه صد بهرام است

خیام در مصرع اول، دنیا را به رباطی کهنه تشبیه کرده است. تشبیه دنیا به رباط و کاروانسرا به سبب آمد و شد پیوسته انسانها در آن است. به قول زنده یاد هوشنگ ابتهاج:
شادی مکن از زادن و شیون مکن از مرگ
زین گونه بسی آمد و زین گونه بسی رفت

ولی کلمهٔ کهنه می‌تواند دو معنی داشته باشد. یکی همان که در ابتدا به ذهن متبادر می‌شود و مترادف با کهنسال بودن است و دیگری یک معنی فلسفی و آن قدیم بودن عالم است. به این دلیل که سرایندهٔ این رباعی پیش از آن که شاعر باشد، یک فیلسوف مشایی و از پیروان ابن سیناست و چنان که می‌دانیم فلاسفهٔ مشاء به قدیم بودن عالم اعتقاد داشتند. چنان که یکی از دلایل تکفیر آنها از سوی غزالی همین بود. از نظر متکلمینی مانند غزالی، اعتقاد به قِدم عالم شرک بشمار می‌رود، زیرا مستلزم این است که جهان مانند خداوند بی آغاز باشد.
البته فلاسفه گفته‌اند که منظور آنان از قدیم بودن عالم، نه قدیم ذاتی که اختصاص به خدا دارد، بلکه قدیم زمانی است. قدیم زمانی به موجودی گفته می‌شود که وجود او مسبوق به زمان نیست. یعنی مانند ما انسانها نیست که زمانی نبودیم و آنگاه به وجود آمدیم. قدیم زمانی بودن عالم به این معنی است که زمانی نبوده که جهان در آن زمان نبوده باشد، زیرا اساسا زمان با خود جهان به وجود می‌آید و زمان از محاسبهٔ حرکت اجرام آسمانی جهان انتزاع می‌شود، پس نمی‌شود که زمان قبل از جهان وجود داشته باشد. بنابراین جهان مسبوق به زمان نبوده و قدیم شمرده می‌شود.

ابلق: سفید و سیاه، دو رنگ
▫️

یک یادداشت کوتاه 🔻

چرا در هنگام اندوه عمیق تمایل به بغل کردن زانوها داریم و می‌خواهیم تا حد امکان مچاله شویم؟
شاید دلیل این کار نوعی پا پس کشیدن و دست شستن از زندگی باشد. به عبارت دیگر با جمع کردن زانوها می‌خواهیم تا حد امکان از پهنا و دامنهٔ وجود و هستی خود کم کنیم. مثل یک جنین که کمترین و بسته‌ترین فضا را برای زندگی در اختیار دارد.

B2n.ir/x67940

این فرش زمین که سقف او گردون است
شرحش نتوان داد که حالش چون است
کم کن تو حدیث آسیایی کو را
مردم همه گندمند و آبش خون است
#خیام
#هرات
#غزه
▫️

در جستجوی معنا🔻

هر انسانی برای ادامهٔ زندگی به انگیزه نیاز دارد. برخی این انگیزه را در کمک به دیگران پیدا می‌کنند. آنان با کمک به دیگران به زندگی خود معنا می‌دهند؛ یعنی این حفرهٔ عمیقی که آن را جهان می‌نامیم با کمک به دیگران و عشق ورزیدن پر می‌کنند.
B2n.ir/k80846

در مصطبهٔ وجود دیر آمده‌ایم
وز پایهٔ مردمی به زیر آمده‌ایم
چون چرخ نه بر مراد ما می‌گردد
ای کاش سرآمدی که سیر آمده‌ایم
#خیام

مصطبه: جایگاه
دیر آمدن: بی‌موقع آمدن
▫️

▪️اگر حملهٔ مغول نبود شاید نسخهٔ کامل‌تر و دقیق‌تری از رباعیات خیام به دست ما می‌رسید و این همه بحث و جدل بر سر رباعیات اصیل و غیر اصیل وی درنمی‌گرفت. زیرا چنان که می‌دانیم یکی از شهرهایی که در حملهٔ مغول به طور کامل ویران شد و همه چیز از جمله مراکز علمی و فرهنگی پررونق آن از بین رفت، شهر نیشابور بود. همان شهری که خیام در آن زاده شد، به تحصیل و تدریس و تألیف پرداخت و در آن از دنیا رفت. بنابراین اگر حملهٔ مغول که صد سال بعد از درگذشت خیام رخ داد نبود، بسا که میراث مکتوب این شهر به یاری محققان می‌شتافت و نسخهٔ کامل‌تر و دقیق‌تری از رباعیات خیام و شناخت جامع‌تری از وی در اختیار ما قرار می‌داد.

⭕️ کرونوفوبیا

بسیاری از ما نخستین بار با خیام بواسطهٔ اشعاری آشنا شدیم که در آنها به موضوع گذر زمان و اغتنام فرصت اشاره شده است، مانند مصرع مشهور:
این قافلهٔ عمر عجب می‌گذرد.
امروزه توجه بیش از اندازه به این موضوع، یعنی گذر زمان و ترس از آن، در ردیف اختلالات روانی قرار گرفته و آن را کرونوفوبیا نامیده‌اند. در این اختلال، فرد به زمان و گذر زمان به شدت حساس بوده و از آن در ترس و هراس است.
چنین کسی با این دسته از رباعیات خیام همدلی داشته و آنها را برای خود التیام بخش می‌داند، زیرا در آنها به اغتنام فرصت و قدردانی از لحظه توجه شده است.

B2n.ir/n89775

🔹همین یک رباعی از خیام کافی است که آرزوهای ما را به محاق کشیده و توقع ما را از خود و دیگران کم کند و از این طریق مشکلاتی که می‌توانست هر لحظه بزرگ و بزرگتر شوند را از پیش روی ما بردارد.
معنی رباعی روشن است و نیاز به توضیح اضافی ندارد. در یک کلام می‌خواهد به ما بگوید دنیا را جدی و سخت نگیریم. دیر یا زود از ما نه نامی باقی خواهد ماند نه نشانی و آب از آب هم تکان نخواهد خورد:

ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
نی نام ز ما و نی نشان خواهد بود
زین پیش نبودیم و نبُد هیچ خلل
زین پس چو نباشیم همان خواهد بود
▫️

🔸اگر بخت با ما یار نبوده و در شمارِ اندک انسانهای مرفه این جهان نیستیم، چارهٔ کار زانوی غم به بغل گرفتن نیست. بکوشیم این زندان را برای خود قابل تحمل کنیم.

رفته‌ است قضا و بودنی‌ها بوده است
از حُکم بد و نیک قلم آسوده‌ است
شادی ‌و طرب گزین که غم بیهوده است
غم خوردنِ بیهوده کسی نستوده است
#خیام
▫️

◽️بدن روزانه بین ٣٠ تا ۴٠ هزار سلول پوست جدید ایجاد می‌کند و به همین میزان سلولهای مرده را از خود دفع می‌کند که مانند برگ درختان بر زمین می‌ریزد. به گفتهٔ محققان بیشترین حجم گرد و غبار موجود در خانه از همین سلولهای مردهٔ پوست یا موی ریخته شده تشکیل شده است که ندانسته بر آنها پا می‌گذاریم:

هر خاک که زیر پای هر نادانی است
زلفین بتی و عارض جانانی است
هر خشت که بر کنگرهٔ ایوانی است
انگشت وزیری و سر سلطانی است
#خیام

▪️در ستایش ساده زیستی

جایی نوشته بود: «مالکیتهای بزرگ، اسارتهای بزرگ‌اند. این چیزی است که بازار به شما نمی‌گوید.» و از چند تن که خود را از بند مالکیتهای بزرگ رها کرده بودند نام برده بود از جمله بودا که شاهزاده بود، ولی به سلطنت پشت پا زد و به اعماق جنگل گریخت و در آنجا به ریاضت نشست.

البته رها کردن تاج و تخت که هیچ، بسیاری از بخشیدن یک شکلات هم عاجزند. اما اکنون سخن بر سر اسارتی است که مالکیت و داشتن بر سر انسان می‌آورد. در میان اشعار خیام یا منسوب به خیام نیز رباعیاتی یافت می‌شود که در نکوهش مالکیت و در ستایش ساده زیستی است؛ مانند:

تُـنگی مِی لعل خواهم و دیوانی
سدّ رمقی باید و نصف نانی
وانگه من و تو نشسته در ویرانی
خوشتر بُـوَد از مملکت سلطانی
https://B2n.ir/t55060

🔸 زیاده خواه به آنچه که هست رضایت نمی‌دهد و پیوسته به دنبال بیشتر است. پس همیشه و تا دم مرگ نگران و غمگین است و از خرسند زیستن محروم.
فرمود:

کم کن طمع از جهان و می‌زی خرسند
و ز نیک و بد زمانه بگسل پیوند
خوش باش چنان که هست کاین دور فلک
هم بگذرد و نماند این روزی چند
#خیام

▪️شباهت خیام و سقراط در این است که هر دو بر نادانی بشر تاکید می‌کردند. هدف آنها از این کار این بود که مدعیان دانایی را از مسند غرور به زیر کشند، پس در قالب طرح سوال و اذعان به نادانی، مدعیان را به چالش می‌کشیدند.

مانند این رباعی که در آن با تشبیه انسان به پیاله‌ای که یک مست نیز از شکستن آن پروا دارد، این سوال مطرح می‌شود که چرا باید این همه انسان آفریده و آنگاه نابود شوند:

ترکیب پیاله‌ای که در هم پیوست
بشکستن آن روا نمی‌دارد مست
چندین سر و پای نازنین از سرِ دست
از مهر که پیوست و به کین که شکست
‏
از سرِ دست: کار فوری و بی درنگ کردن
B2n.ir/t62584

تصویر درختِ روی کاشی باشی
یا نقش گلی در آن حواشی باشی
یا زنجره‌ای زنده و مستِ آواز
یک لحظه و آنگه متلاشی باشی

این رباعی استاد شفیعی کدکنی یادآور یکی از رباعیات خیام است. مضمون در هر دو یکی است و فقط به جای کلمات درخت و گل و زنجره (جیرجیرک)، در رباعی خیام کلمات قطره و ذره و مگس به کار رفته است:

یک قطرۀ آب بود و با دریا شد
یک ذرۀ خاک و با زمین یک جا شد
آمد شدن تو اندرین عالم چیست
آمد مگسی پدید و ناپیدا شد

B2n.ir/q43921

🗓 ۲۸ اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم عمر خیام گرامی باد

↩️ از پُستهای قبلی

هنگام صبوح ای صنم فرخ‌ پی
برساز ترانه‌ای و پیش آور می
کافکند به خاک صد هزاران جم و کی
این آمدن تیر مه و رفتن دی
#خیام

🔻متن کوتاهی به مناسبت ٢٨ اردیبهشت، روز بزرگداشت خیام نیشابوری

همهٔ ما می‌دانیم که ایران دانشمندانی مانند ابوریحان بیرونی، زکریای رازی، ابوعلی سینا و شاعرانی مانند فردوسی، حافظ و مولانا نیز داشته است، ولی شهرت جهانی خیام به دلیلی که در ادامه خواهیم گفت از همهٔ آنها بیشتر شده است.

دلیل آن ترجمهٔ رباعیات خیام به زبان انگلیسی در قرن نوزدهم توسط ادوارد فیتزجرالد است که با استقبال شعرا و انجمن‌های ادبی اروپا روبرو شد و نام خیام را بر سر زبانها انداخت و روز به روز بر شهرت این دانشمند ایرانی در جهان غرب افزود. برای درک این مطلب کافی است فرض کنیم که کسی به نام فیتزجرالد از رباعیات خیام یک ترجمهٔ شاعرانه و پر شور و احساس به دست نداده بود، در این صورت از خیام به واسطهٔ تحقیقات وی در جبر تنها با عنوان یکی از بزرگترین ریاضیدانان قرون وسطی نام برده می‌شد.

البته و خوشبختانه چنین اتفاقی رخ نداد و نام این دانشمند و شاعر منحصر به فرد ایرانی عالمگیر شد و زمینه را برای شکل گرفتن تحقیقات متعددی در مورد خیام، در داخل و خارج از کشور در یکصد سال اخیر فراهم کرد.
B2n.ir/t54149

به تازگی و به کوشش پژوهشگران یک رباعی از خیام یافت شده که در آن مانند برخی دیگر از رباعیات اصیل وی موضوع شرور در عالم مورد توجه قرار گرفته است:
ای بندۀ امر نافذت آهن و موم
مأمور تو را طبایع چرخ و نجوم
این نکته نمی‌شود کسی را معلوم
ظلم از تو روا نی و جهانی مظلوم

البته خیام در یکی از رسائل خود به مساله تحقق شرور در عالم پاسخ داده است، ولی این رباعی و برخی رباعیات دیگر نقل شده از وی از شک و تردیدش نسبت به این مساله خبر می‌دهد. خیام در آن رساله شرور را اموری عَرَضی خوانده است. مانند سایه که به عرض دیوار به وجود می‌آید، بدون آن که هدف و مقصود معمار باشد. بنابراین هدف خداوند از آفریدن موجودات رساندن خیر بوده است، حال اگر در حاشیه این آفرینش، شروری تحقق پیدا کرده باشد، مد نظر خداوند نبوده است.

البته می‌توان به این پاسخ قانع نشد و گفت آیا این معمار نمی‌توانست دیواری بسازد که سایه نداشته باشد. دیواری از جنس شیشه که نور از آن عبور کند و سایه تشکیل ندهد. ولی این پاسخ، پاک کردن صورت مساله است. زیرا چنین دیواری یک دیوار واقعی نخواهد بود. یک دیوار شیشه‌ای که ما را در معرض دید دیگران قرار می‌دهد نمی‌تواند جایی برای استراحت و زندگی باشد. می‌دانیم این سوال و جواب می‌تواند ادامه پیدا کند و پیشنهاد داد از یک شیشۀ مشجر استفاده شود. ولی این پیشنهاد نیز مشکلات دیگری به دنبال خواهد داشت.

بنابراین نه می‌توان جهانی فرض کرد که در آن هیچ شری وجود نداشته باشد و نه می‌توان به خداوند که صفات نیک دارد آفرینش جهانی پر فتنه و آشوب را نسبت داد. اینجاست که بر سر یک دو راهی قرار می‌گیریم؛ از یک سو نمی‌توانیم آفریدگار را «ظالم» بخوانیم و از سوی دیگر با «جهانی مظلوم» روبرویم.
B2n.ir/g42293

🔻یک یادداشت کوتاه

جملهٔ کوتاهی به چشمم خورد که نوشته بود: ما آدمها توقع داریم طرف مقابلمان به تمام دنیا از دید ما نگاه کند.

البته اشکالی ندارد از دیگران بخواهیم مثل ما به دنیا نگاه کنند، ولی مشکل زمانی به وجود می‌آید که اصرار داشته باشیم طرف مقابلمان، به ویژه اگر زیردست باشد، مثل ما فکر کند و مثل ما رفتار کند. از اینجاست که جنگ و جدال و رنجش آغاز می‌شود.

بهتر است بپذیریم که هر کسی دنیای خود را دارد و چه بسا نگاه او به دنیا از نگاه ما بهتر باشد.

زیستن در لحظه راهی برای کاهش اضطراب است، چرا که زیستن در لحظه به معنی فراموش کردن گذشته و کنار گذاشتن آینده است و می‌دانیم که فکر کردن به گذشته و آینده منشاء بسیاری از اضطرابهای ماست.

زیستن در لحظه برای کودکان کار دشواری نیست، زیرا آنها گذشتهٔ طولانی نداشته و نیز به آینده و فراز و نشیبهای آن واقف نیستند؛ ولی برای ما چنین نیست. ما برای زیستن در لحظه باید تمرین کنیم. باید مثل یک بندباز بیاموزیم که پیوسته روی خط باریک لحظه حرکت کنیم و مراقب افتادن در دو طرف گذشته و آینده باشیم.

فرمود:
از دی که گذشت هیچ از او یاد مکن
فردا که نیامده‌ است فریاد مکن
بر نامده و گذشته بنیاد مکن
حالی خوش باش و عمر بر باد مکن
#خیام
B2n.ir/k18047