Forwarded from Linguistics زانستی زمان، زمانناسی
مەعنا ـ مانا
چەمکی (مانا) لەنێو زوانە PIE بەفۆرمی (mey, meyno*) بەواتای (شێوەی بیرکردنەوە، بیرکردنەوە، ڕێشوێنی بیرکردنەوە) هاتوە. بەهەمان باری پڕاگمەتیک و سێمەنتیکی (بیر + مادە + هۆش + مێشک + ڕوانگە + مێتۆد + فۆرمی بیکردن + فیزیک + ڕادە + بەرانبەر + واتا و مەعنا و مانا) بابەت و وشەیەک و هەرشتێکی دەوروبەر و جیهانی هەستی، دەردەکەوێت.
هەمان هێزی لێکسیکی (واتا، مانا) کە لە سەنسکریت بە فۆرمی (mīnk) دێت و لە زوانە ڕۆمیک و لاتینان (moenia) وەرگرتوە. ئینگلیک (menen ,mænan)، ئایرشیک (mían)، ساکسۆنیک (mēnian)، نۆرسیک (meina)، ئایسلاندیک (meina)، گۆتیک (maine)، عەرەبی (ma'nī)، کوردیک (mānā, manā)، فارس (ma'nī) بەپێی ئەم ڕیشانە، ئەمە دەردەکەوێت و بازنەی لێکسیمی و لێکسیکی خۆی پەیڕەو دەکات.
وشەکە بە ڕادەیەکی بەربڵاو و ئێگجار هاڵۆز لەنێو زوانەکانی PIE و PIG و PII و PHI بەربڵاوە و گەشەی کردوە کە ڕێک ڕون نیە بنچینەی وشەکە، هی کام زوانە و وەکو هەمیشە ئەمەی بۆ ئێمە گرنگ و جێی سەرسووڕمان و ئەفسوناوی لێکسیکۆلۆجی مێژویی زوانانی جیهانە لە ڕەهەندێکی ئۆنتۆلۆجی و بوونایەتی ئەم جیهانه پانوبەرینەی وشەییە، (هاوبەشی و هاواتایی و هاوفۆرم و هاونیگاری) ئەم وشانە بە بارێکی (ئیتیمۆلۆجی و فۆنۆلۆجی و مۆرفۆلۆجی مێژویی) تاکو ئێستاکانەیە.
#سابیرژاکاو
سەرچاوە: فەرهەنگی ئێتیمۆلۆجی ئاڤاشین.
چەنێلی زمانناسی:
@zimannasi
چەمکی (مانا) لەنێو زوانە PIE بەفۆرمی (mey, meyno*) بەواتای (شێوەی بیرکردنەوە، بیرکردنەوە، ڕێشوێنی بیرکردنەوە) هاتوە. بەهەمان باری پڕاگمەتیک و سێمەنتیکی (بیر + مادە + هۆش + مێشک + ڕوانگە + مێتۆد + فۆرمی بیکردن + فیزیک + ڕادە + بەرانبەر + واتا و مەعنا و مانا) بابەت و وشەیەک و هەرشتێکی دەوروبەر و جیهانی هەستی، دەردەکەوێت.
هەمان هێزی لێکسیکی (واتا، مانا) کە لە سەنسکریت بە فۆرمی (mīnk) دێت و لە زوانە ڕۆمیک و لاتینان (moenia) وەرگرتوە. ئینگلیک (menen ,mænan)، ئایرشیک (mían)، ساکسۆنیک (mēnian)، نۆرسیک (meina)، ئایسلاندیک (meina)، گۆتیک (maine)، عەرەبی (ma'nī)، کوردیک (mānā, manā)، فارس (ma'nī) بەپێی ئەم ڕیشانە، ئەمە دەردەکەوێت و بازنەی لێکسیمی و لێکسیکی خۆی پەیڕەو دەکات.
وشەکە بە ڕادەیەکی بەربڵاو و ئێگجار هاڵۆز لەنێو زوانەکانی PIE و PIG و PII و PHI بەربڵاوە و گەشەی کردوە کە ڕێک ڕون نیە بنچینەی وشەکە، هی کام زوانە و وەکو هەمیشە ئەمەی بۆ ئێمە گرنگ و جێی سەرسووڕمان و ئەفسوناوی لێکسیکۆلۆجی مێژویی زوانانی جیهانە لە ڕەهەندێکی ئۆنتۆلۆجی و بوونایەتی ئەم جیهانه پانوبەرینەی وشەییە، (هاوبەشی و هاواتایی و هاوفۆرم و هاونیگاری) ئەم وشانە بە بارێکی (ئیتیمۆلۆجی و فۆنۆلۆجی و مۆرفۆلۆجی مێژویی) تاکو ئێستاکانەیە.
#سابیرژاکاو
سەرچاوە: فەرهەنگی ئێتیمۆلۆجی ئاڤاشین.
چەنێلی زمانناسی:
@zimannasi
Forwarded from وشەی کوردی
Please open Telegram to view this post
VIEW IN TELEGRAM
Muĥemed kurdî:
متداول= باو، بەبرەو، برەودار، لەگەڕ
✅✅✅
منفعت شخصی= بەرژەوەندیی کەسی، قازانجی کەسی
✅✅✅
پیش پا افتادە= بێبایەخ، بێنرخ، ئاسایی
✅✅✅✅
منوال= شێواز، جۆر، چەشن
✅✅✅
پیش پرداخت= پێشەکی
✅✅✅
بعضا= هێندێک جار، جاروبار، بڕێک جار
✅✅✅✅
بی حسی موضعی= سڕی ناوچەیی(شوێنی)، بێهۆشی ناوچەیی
✅✅✅
به موقع= لە کاتی خۆی(ـدا)، بەجێ، سەروەخت
✅✅✅✅
جای زخم(اسکار)= شوێنی(جێی) برین
✅✅✅✅
مستحق= شایان، شیاو
✅✅✅
شرط= مەرج، گرەو، گرێو
✅✅✅
مشروط= مەرجدار، بەمەرج
✅✅✅
اقتدار= هێز، توانایی، دەسەڵات، بڕشت، دەسەڵاتدارێتی
✅✅✅✅
علمی= زانستی
✅✅✅
عملی= کردەیی، کردەوەیی، کرداری، کردارەکی
✅✅✅
متداول= باو، بەبرەو، برەودار، لەگەڕ
✅✅✅
منفعت شخصی= بەرژەوەندیی کەسی، قازانجی کەسی
✅✅✅
پیش پا افتادە= بێبایەخ، بێنرخ، ئاسایی
✅✅✅✅
منوال= شێواز، جۆر، چەشن
✅✅✅
پیش پرداخت= پێشەکی
✅✅✅
بعضا= هێندێک جار، جاروبار، بڕێک جار
✅✅✅✅
بی حسی موضعی= سڕی ناوچەیی(شوێنی)، بێهۆشی ناوچەیی
✅✅✅
به موقع= لە کاتی خۆی(ـدا)، بەجێ، سەروەخت
✅✅✅✅
جای زخم(اسکار)= شوێنی(جێی) برین
✅✅✅✅
مستحق= شایان، شیاو
✅✅✅
شرط= مەرج، گرەو، گرێو
✅✅✅
مشروط= مەرجدار، بەمەرج
✅✅✅
اقتدار= هێز، توانایی، دەسەڵات، بڕشت، دەسەڵاتدارێتی
✅✅✅✅
علمی= زانستی
✅✅✅
عملی= کردەیی، کردەوەیی، کرداری، کردارەکی
✅✅✅
Forwarded from کردستان نامه
📕جنگلهای بلوط کردستان از تاریخ کرد می گویند.
✍ اسماعیل شمس
🔸در میان شاعران کرد گفتگو با درختان، سنت مرسوم و جا افتاده ای بود. شاعر با درختی کهنسال وارد گفتگو می شد و تاریخ را از زبان او به تصویر می کشید. برای نمونه ماموستا قانع که یکی از تاریخ محورترین شاعران کرد است درخت توتی را طرف گفتگویش قرار داده است تا برایش از تاریخ بگوید. می دانیم که تاریخنگاران بیشتر به تاریخ انسانها و جنگهایشان با یکدیگر و خرابی شهرها و روستاها و قلعه ها بها داده اند و کمتر از تاریخ طبیعت و محیط زیست سخن گفته اند. این در حالی است که کمتر پادشاه جهانگشایی است که طبیعت و محیط زیست اعم از جنگلها و جانوران و مانند آن از دست او در امان مانده باشند. سخن گفتن درختان با شاعران هرچند یکی از ژانرهای زیبای تاریخنگاری است، اما متٲسفانه جهانی خیالی است و درختان طبیعت نمی توانند به سخن آیند و از آنچه در تاریخ بر سر آنها آمده است، بگویند. به قول مولوی کاشکی هستی زبانی داشتی/تا ز هستان پرده برداشتی. راستی اگر جنگلهای بلوط کردستان زبانی داشتند چگونه پرده های تاریخ کرد را بر می داشتند و واقعیت را چنانکه بوده است روایت می کردند؟در غیاب چنین وضعیتی در برخی کتابهای تاریخ، گزارشهای هرچند اندکی از تخریب محیط زیست و نوع برخورد و تعامل پادشاهان و جهانگشایان با طبیعت آمده اند. در این یادداشت کوتاه تنها به چند نمونه کوچک از برخورد تیمور با زیست بوم کردستان اشاره می شود. امیدوارم پژوهشگری کوشا پیدا شود و این موضوع را در دوره های مختلف تاریخی بررسی کند.
🔸یکی از عادات تیمور این بود که پس از کشتار مردم و درست کردن کله منار از سرهای آنان و سوزاندن شهرها و ویران کردن خانه ها و قلعه ها و به قول شامی "ز بس کشته که افکند بر کوه و دشت/ جهان گفت بس کن که از حد گذشت،" بساط شکار و جشن و پایکوبی می گذاشت. به نوشتۀ سمرقندی تیمور پس از عبور از رود فرات در سال 803 «میل شکار فرمود و بعد از چند روز اصناف شکاری جمع آمده به تیغ و تیز و نیزه بسیاری کشته شد و بعضی به دست گرفتند و در سرچشمۀ رأس العین جرگه به هم رسیده خیمه ها از گوشت شکاری مالامال شد و ساغرها مالامال بر دست ساقیان صاحب جمال در گردش آمد. به کف جام و در گوش بانگ رباب/بر آتش سرین گوزنان کباب»( 2/1، 872-873). به نوشته حافظ ابرو، تیمور در اطراف ارزنجان « هرکس از یاغیان که پناه بدان جنگل برده بودند همه را غارتیده و گوشمال داده در آن موضع میل شکار کرد و گوزن و قوچ بسیار انداخته و در آن نواحی هر که سرکشی کرده بود و گریخته همه را پیدا ساخته غارت کردند و ایل و منقاد گردانیدند» ( 2/789- 793). او در ماردین ” لشکر را اجازت داد بر ولایت تاخت کرده بغارتند... لشکر بغارتیدند... و تاخت کردند و اسب و استر بسیار و گاو و گوسفند بیشمار گرفتند” .
🔸نظام الدین شامی نیز می گوید: تیمور و سپاهیانش در طول راه ماردین تا کنار دجله شروع به شکار کردند و “ شکاراندازان می رفتند و از بسیاری گورخر و گوزن و آهو رفاهیتی عظیم در لشکر پدید آمد و همه آسوده شدند” ( ٢٣٩). سمرقندی هم درباره غارت غازی عنتاب توسط تیمور می نویسد: « غنایم نامحصور به دست سپاه منصور افتاد، از جمله هشتصد هزار گوسفند بود به غیر از اسب و شتر و دیگر فتوحات.» سمرقندی در جای دیگری و پس از فتح دیگری می نویسد:« حضرت صاحبقران بعد از مجالس عیش نشاط شکار فرمود و بهادران تسلط شعار در آن صحاری شکاری بسیار و آهوی بیشمار انداختند و تمام آن عرصه را از وحوش و طیور خالی ساختند» ( 2/1، 898).
تاریخنگار مداح تیمور به خالی ساختن کوه و دشت کردستان از وحوش و طیور افتخار می کند و در گزارش بعدی خود از بلوطهای کردستان می گوید. به نوشته او، کاروان تیمور و شاهزادگان در طول راه شهرزور به آذربایجان « از کردان گمراه که در آن راه به قطع طریق اقدام می نمودند بسیاری را گرفته سی نفر را به حلق از درختهای بلوط که بر سر راه بود، آویختند»(2/1، 889- 890).
به حلق آویختن از جنگلهای بلوط تنها به این گروه از کردان محدود نبود، بلکه در سال 806ق یکی از سپاهیان تیمور سر ملک عزالدین فرمانروای لر کوچک را که تسلیم ظلم و زور تیمور نشده بود و به قول سمرقندی « در این مدت از جهالت دم از مخالفت می زد به درگاه جهان پناه آورد و عرضه داشت که تن او را پوست کنده و به کاه آکنده و آویخته است و عبرت مخالفان دیگر ساخته تا حد خویش هرکسی داند»(2/1، 993).
🔸این یادداشت را به روح پاک شریف باجور و یارانش که پنج سال پیش در چنین روزی جانشان را در راه حفاظت از طبیعت و محیط زیست کردستان از دست دادند، تقدیم می کنم.
https://t.me/kurdistanname
✍ اسماعیل شمس
🔸در میان شاعران کرد گفتگو با درختان، سنت مرسوم و جا افتاده ای بود. شاعر با درختی کهنسال وارد گفتگو می شد و تاریخ را از زبان او به تصویر می کشید. برای نمونه ماموستا قانع که یکی از تاریخ محورترین شاعران کرد است درخت توتی را طرف گفتگویش قرار داده است تا برایش از تاریخ بگوید. می دانیم که تاریخنگاران بیشتر به تاریخ انسانها و جنگهایشان با یکدیگر و خرابی شهرها و روستاها و قلعه ها بها داده اند و کمتر از تاریخ طبیعت و محیط زیست سخن گفته اند. این در حالی است که کمتر پادشاه جهانگشایی است که طبیعت و محیط زیست اعم از جنگلها و جانوران و مانند آن از دست او در امان مانده باشند. سخن گفتن درختان با شاعران هرچند یکی از ژانرهای زیبای تاریخنگاری است، اما متٲسفانه جهانی خیالی است و درختان طبیعت نمی توانند به سخن آیند و از آنچه در تاریخ بر سر آنها آمده است، بگویند. به قول مولوی کاشکی هستی زبانی داشتی/تا ز هستان پرده برداشتی. راستی اگر جنگلهای بلوط کردستان زبانی داشتند چگونه پرده های تاریخ کرد را بر می داشتند و واقعیت را چنانکه بوده است روایت می کردند؟در غیاب چنین وضعیتی در برخی کتابهای تاریخ، گزارشهای هرچند اندکی از تخریب محیط زیست و نوع برخورد و تعامل پادشاهان و جهانگشایان با طبیعت آمده اند. در این یادداشت کوتاه تنها به چند نمونه کوچک از برخورد تیمور با زیست بوم کردستان اشاره می شود. امیدوارم پژوهشگری کوشا پیدا شود و این موضوع را در دوره های مختلف تاریخی بررسی کند.
🔸یکی از عادات تیمور این بود که پس از کشتار مردم و درست کردن کله منار از سرهای آنان و سوزاندن شهرها و ویران کردن خانه ها و قلعه ها و به قول شامی "ز بس کشته که افکند بر کوه و دشت/ جهان گفت بس کن که از حد گذشت،" بساط شکار و جشن و پایکوبی می گذاشت. به نوشتۀ سمرقندی تیمور پس از عبور از رود فرات در سال 803 «میل شکار فرمود و بعد از چند روز اصناف شکاری جمع آمده به تیغ و تیز و نیزه بسیاری کشته شد و بعضی به دست گرفتند و در سرچشمۀ رأس العین جرگه به هم رسیده خیمه ها از گوشت شکاری مالامال شد و ساغرها مالامال بر دست ساقیان صاحب جمال در گردش آمد. به کف جام و در گوش بانگ رباب/بر آتش سرین گوزنان کباب»( 2/1، 872-873). به نوشته حافظ ابرو، تیمور در اطراف ارزنجان « هرکس از یاغیان که پناه بدان جنگل برده بودند همه را غارتیده و گوشمال داده در آن موضع میل شکار کرد و گوزن و قوچ بسیار انداخته و در آن نواحی هر که سرکشی کرده بود و گریخته همه را پیدا ساخته غارت کردند و ایل و منقاد گردانیدند» ( 2/789- 793). او در ماردین ” لشکر را اجازت داد بر ولایت تاخت کرده بغارتند... لشکر بغارتیدند... و تاخت کردند و اسب و استر بسیار و گاو و گوسفند بیشمار گرفتند” .
🔸نظام الدین شامی نیز می گوید: تیمور و سپاهیانش در طول راه ماردین تا کنار دجله شروع به شکار کردند و “ شکاراندازان می رفتند و از بسیاری گورخر و گوزن و آهو رفاهیتی عظیم در لشکر پدید آمد و همه آسوده شدند” ( ٢٣٩). سمرقندی هم درباره غارت غازی عنتاب توسط تیمور می نویسد: « غنایم نامحصور به دست سپاه منصور افتاد، از جمله هشتصد هزار گوسفند بود به غیر از اسب و شتر و دیگر فتوحات.» سمرقندی در جای دیگری و پس از فتح دیگری می نویسد:« حضرت صاحبقران بعد از مجالس عیش نشاط شکار فرمود و بهادران تسلط شعار در آن صحاری شکاری بسیار و آهوی بیشمار انداختند و تمام آن عرصه را از وحوش و طیور خالی ساختند» ( 2/1، 898).
تاریخنگار مداح تیمور به خالی ساختن کوه و دشت کردستان از وحوش و طیور افتخار می کند و در گزارش بعدی خود از بلوطهای کردستان می گوید. به نوشته او، کاروان تیمور و شاهزادگان در طول راه شهرزور به آذربایجان « از کردان گمراه که در آن راه به قطع طریق اقدام می نمودند بسیاری را گرفته سی نفر را به حلق از درختهای بلوط که بر سر راه بود، آویختند»(2/1، 889- 890).
به حلق آویختن از جنگلهای بلوط تنها به این گروه از کردان محدود نبود، بلکه در سال 806ق یکی از سپاهیان تیمور سر ملک عزالدین فرمانروای لر کوچک را که تسلیم ظلم و زور تیمور نشده بود و به قول سمرقندی « در این مدت از جهالت دم از مخالفت می زد به درگاه جهان پناه آورد و عرضه داشت که تن او را پوست کنده و به کاه آکنده و آویخته است و عبرت مخالفان دیگر ساخته تا حد خویش هرکسی داند»(2/1، 993).
🔸این یادداشت را به روح پاک شریف باجور و یارانش که پنج سال پیش در چنین روزی جانشان را در راه حفاظت از طبیعت و محیط زیست کردستان از دست دادند، تقدیم می کنم.
https://t.me/kurdistanname
Telegram
کردستان نامه
کردستان نامه کانالی است با مدیریت اسماعیل شمس، دکترای تاریخ ، هدف کانال، تولید دانش آکادمیک و تخصصی در حوزه مطالعات کردی و به ویژه تاریخ کردستان و کرد است.
ارتباط با ادمین:
@Esmail_shams
esmailshams54@gmail.com
ارتباط با ادمین:
@Esmail_shams
esmailshams54@gmail.com
Forwarded from اتچ بات
🔻 ژنێکی مهابادی سەرپەرشتیی گەشتێکی ناسا و سپەیس ئێکس بۆ بۆشایی ئاسمان دەکات
🔹 کەشتیوانێکی مهابادی سەرپەرشتیی گەشتێکی ئاسمانیی هاوبەشی ناسا و کۆمپانیای سپەیس ئێکس بۆ بۆشایی ئاسمان دەکات.
🔹 رۆژی شەممە، 26ی ئابی 2023، ئاژانسی نیشتمانیی فڕۆکەوانی و بۆشایی ئاسمان ناسا بە هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیای سپەیس ئێکس، لە رێگەی کەشتیی ئاسمانیی دراگۆنەوە چوار کەشتیوانی ئاسمانی رەوانەی وێستگەی بۆشایی ئاسمان کرد.
🔹 یەکێک لەو کەشتیوانە ئاسمانییە، ناوی یاسمین موقبیلی-یە کە تەمەنی 40 ساڵە و خەڵکی شاری مهابادە.
🔹 یاسمین موقبیلی لە 24ـی حوزەیرانی 1983 لە شارۆچکەی باد نوهایمی ئەڵمانیا لەدایکبووە. یاسمین کەشتیوانێکی ناسایە و دەرچووی زانکۆی تەکنەلۆژیای ماسەچووسێتسی ئەمریکایە. تا ساڵی 2019، یاسمین ئەزموونی زیاتر لە دوو هەزار کاژێر فڕۆکەوانی و 150 ئۆپەراسیۆنی ئاسمانی هەبووە، لەنێویشیان ئۆپەراسیۆنی ئاسمانی لە ئەفغانستان.
🔹 دایک و باوکی یاسمین بەناوەکانی فریشتە و کامی موقبیلی، خەڵکی شاری مهابادی رۆژهەڵاتی کوردستانن و لە دوای شۆڕشی ئیسلامی ئێران لەساڵی 1979، چوونەتە ئەڵمانیا و دواتریش روویان لە ئەمریکا کردووە.
🔹 ئەوان لە ناوچەی بۆڵدوین لە ویلایەتی نیویۆرک نیشتەجێبوون. یاسمین هەر لەو شارۆچکەیە قۆناخەکانی سەرەتایی و ناوەندی دەخوێنێت.
🔹 لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ CNBCـی ئەمریکی، یاسمین دەڵێ: ئەو هەر لە منداڵییەوە هیوایەتی ئەوەبووە ببێتە بۆشاییگەڕ و کاتێکیش دەچێتە سوپای ئەمریکا و لە هێزی ئاسمانی خزمەت دەکات، ئامانجەکەی ئەوەبووە رۆژێک بێت، ببێتە کەشتیوانی ئاسمانی.
🔹 لەوبارەیەوەی یاسمین دەڵێت "ئەوە شتێکی پێکەنیناوییە، هەموو قوتابییەکان لە قۆناخی شەشی سەرەتایی پرسیاریان لێدەرکرێت حەز دەکەن لە داهاتوودا ببن بە چی؟ و وەڵامی منیش: ئەوەبوو کە حەزدەکەم ببمە کەشتیوان."
🔹 یاسمین یەکێکە لەو چوار کەشتیوانە و سەرپەرشتیار و فەرماندەی گەشتەکەیە، سێ کەشتیوانەکەی دیکەش خەڵکی ژاپۆن، رووسیا و دانیمارکن و بڕیاریشە گەشتەکەیان زیاتر لە 6 مانگ بخایەنێت.
🔹 موقبیلی لە ساڵی 2005 لەگەڵ بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەکالۆریۆس، لە هێزی دەریایی ئەمریکا وەرگیرا و دواتریش راهێنانی کرد تاوەکو ببێتە فرۆکەوانی سەربازی.
🔹 یاسمین ماستەرنامەکەی لە بواری ئەندازیاری کەشتیوانی بۆشایی ئاسمانییە و ژیانی هاوسەری پێکهێناوە و دایکی دوو کچە. لە ساڵی 2017وە، لەلایەن ناساوە وەکو یەکێک لە 22 کەشتیوانی تازەپێگەیشتوو وەرگیرا بەمەبەستی راهێنان و مەشقپێکردنیان و لە ساڵی 2020 لەگەڵ 13 کەشتیوانی دیکە خولی ئەکادیمیای ناسای بە سەرکەوتوویی تەواو کرد.
🔹 یاسمین تائێستا چوار مەدالیای سەربازی هێزە دەریاییەکان و ئاسمانییەکانی ئەمریکای پێبەخشراوە.
تێلێگرام:@QENDILPRESS
تویتێر:QANDILPRESS@
فەیسبووک:https://www.facebook.com/Qandilpress1
ئینستاگرام:qandilpress
🔹 کەشتیوانێکی مهابادی سەرپەرشتیی گەشتێکی ئاسمانیی هاوبەشی ناسا و کۆمپانیای سپەیس ئێکس بۆ بۆشایی ئاسمان دەکات.
🔹 رۆژی شەممە، 26ی ئابی 2023، ئاژانسی نیشتمانیی فڕۆکەوانی و بۆشایی ئاسمان ناسا بە هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیای سپەیس ئێکس، لە رێگەی کەشتیی ئاسمانیی دراگۆنەوە چوار کەشتیوانی ئاسمانی رەوانەی وێستگەی بۆشایی ئاسمان کرد.
🔹 یەکێک لەو کەشتیوانە ئاسمانییە، ناوی یاسمین موقبیلی-یە کە تەمەنی 40 ساڵە و خەڵکی شاری مهابادە.
🔹 یاسمین موقبیلی لە 24ـی حوزەیرانی 1983 لە شارۆچکەی باد نوهایمی ئەڵمانیا لەدایکبووە. یاسمین کەشتیوانێکی ناسایە و دەرچووی زانکۆی تەکنەلۆژیای ماسەچووسێتسی ئەمریکایە. تا ساڵی 2019، یاسمین ئەزموونی زیاتر لە دوو هەزار کاژێر فڕۆکەوانی و 150 ئۆپەراسیۆنی ئاسمانی هەبووە، لەنێویشیان ئۆپەراسیۆنی ئاسمانی لە ئەفغانستان.
🔹 دایک و باوکی یاسمین بەناوەکانی فریشتە و کامی موقبیلی، خەڵکی شاری مهابادی رۆژهەڵاتی کوردستانن و لە دوای شۆڕشی ئیسلامی ئێران لەساڵی 1979، چوونەتە ئەڵمانیا و دواتریش روویان لە ئەمریکا کردووە.
🔹 ئەوان لە ناوچەی بۆڵدوین لە ویلایەتی نیویۆرک نیشتەجێبوون. یاسمین هەر لەو شارۆچکەیە قۆناخەکانی سەرەتایی و ناوەندی دەخوێنێت.
🔹 لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ CNBCـی ئەمریکی، یاسمین دەڵێ: ئەو هەر لە منداڵییەوە هیوایەتی ئەوەبووە ببێتە بۆشاییگەڕ و کاتێکیش دەچێتە سوپای ئەمریکا و لە هێزی ئاسمانی خزمەت دەکات، ئامانجەکەی ئەوەبووە رۆژێک بێت، ببێتە کەشتیوانی ئاسمانی.
🔹 لەوبارەیەوەی یاسمین دەڵێت "ئەوە شتێکی پێکەنیناوییە، هەموو قوتابییەکان لە قۆناخی شەشی سەرەتایی پرسیاریان لێدەرکرێت حەز دەکەن لە داهاتوودا ببن بە چی؟ و وەڵامی منیش: ئەوەبوو کە حەزدەکەم ببمە کەشتیوان."
🔹 یاسمین یەکێکە لەو چوار کەشتیوانە و سەرپەرشتیار و فەرماندەی گەشتەکەیە، سێ کەشتیوانەکەی دیکەش خەڵکی ژاپۆن، رووسیا و دانیمارکن و بڕیاریشە گەشتەکەیان زیاتر لە 6 مانگ بخایەنێت.
🔹 موقبیلی لە ساڵی 2005 لەگەڵ بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەکالۆریۆس، لە هێزی دەریایی ئەمریکا وەرگیرا و دواتریش راهێنانی کرد تاوەکو ببێتە فرۆکەوانی سەربازی.
🔹 یاسمین ماستەرنامەکەی لە بواری ئەندازیاری کەشتیوانی بۆشایی ئاسمانییە و ژیانی هاوسەری پێکهێناوە و دایکی دوو کچە. لە ساڵی 2017وە، لەلایەن ناساوە وەکو یەکێک لە 22 کەشتیوانی تازەپێگەیشتوو وەرگیرا بەمەبەستی راهێنان و مەشقپێکردنیان و لە ساڵی 2020 لەگەڵ 13 کەشتیوانی دیکە خولی ئەکادیمیای ناسای بە سەرکەوتوویی تەواو کرد.
🔹 یاسمین تائێستا چوار مەدالیای سەربازی هێزە دەریاییەکان و ئاسمانییەکانی ئەمریکای پێبەخشراوە.
تێلێگرام:@QENDILPRESS
تویتێر:QANDILPRESS@
فەیسبووک:https://www.facebook.com/Qandilpress1
ئینستاگرام:qandilpress
Telegram
attach 📎
Muĥemed kurdî:
وجود داشتن= هەبوون، بوون
✅✅✅
موجود زندە= بوونەوەری زیندوو، گیانلەبەر، گیاندار
✅✅✅✅
موجود زندە= بوونەوەری زیندوو، گیانلەبەر، گیاندار
✅✅✅✅
موجودی= هەبوو، بوو، دارایی، ئاشتەبا
✅✅✅✅
مضمون= ناوەرۆک، ناواخن، نێواخن، کاکڵە
✅✅✅✅
مظنون= بەرگومان، بەرشک، گومانلێکراو
✅✅✅✅
تقلید= لاسایی، چاولێکەری
✅✅✅
درس= وانە
✅✅✅
مدرس= وانەبێژ، فێرکار
✅✅✅
مقلد= چاولێکەر
✅✅✅
تدریس= وانەبێژی، وانەگوتنەوە
✅✅✅
مرهون(مدیون)= قەرزدار، منەتبار
✅✅✅
معدوم ساختن= لەناوبردن، تەفروتوناکردن، تیابردن، نەهێشتن، فەوتاندن
✅✅✅
عودت دادن= گەڕاندنەوە، دانەوە، ناردنەوە، وەگەڕاندن
✅✅✅✅
وجود داشتن= هەبوون، بوون
✅✅✅
موجود زندە= بوونەوەری زیندوو، گیانلەبەر، گیاندار
✅✅✅✅
موجود زندە= بوونەوەری زیندوو، گیانلەبەر، گیاندار
✅✅✅✅
موجودی= هەبوو، بوو، دارایی، ئاشتەبا
✅✅✅✅
مضمون= ناوەرۆک، ناواخن، نێواخن، کاکڵە
✅✅✅✅
مظنون= بەرگومان، بەرشک، گومانلێکراو
✅✅✅✅
تقلید= لاسایی، چاولێکەری
✅✅✅
درس= وانە
✅✅✅
مدرس= وانەبێژ، فێرکار
✅✅✅
مقلد= چاولێکەر
✅✅✅
تدریس= وانەبێژی، وانەگوتنەوە
✅✅✅
مرهون(مدیون)= قەرزدار، منەتبار
✅✅✅
معدوم ساختن= لەناوبردن، تەفروتوناکردن، تیابردن، نەهێشتن، فەوتاندن
✅✅✅
عودت دادن= گەڕاندنەوە، دانەوە، ناردنەوە، وەگەڕاندن
✅✅✅✅
Muĥemed kurdî:
فرصت= هەل، دەرفەت، بوارە
✅✅✅✅
فرصت طلب= هەلخواز، هەڵپەرست، دەرفەتخواز
✅✅✅
مبتکر= داهێنەر، داهێن، تازەگەر، خوڵقێنەر، نوێگەر
✅✅✅✅
ابتکار= داهێنەری، تازەگەری، نوێگەری، خوڵقێنەری، داهێنان
✅✅✅✅
عقیده= باوەڕ، بڕوا، ڕا، بیروڕا، بۆچوون
✅✅✅
معتقد= باوەڕدار، بڕوامەند، باوەڕمەند، بەبڕوا، بەباوەڕ
✅✅✅✅
دفینە= ژێرخاکی، خەزێنە، گەنج/گەنجینەی شاراوە
✅✅✅
مراسم تدفین= ڕێوڕەسمی ناشتن/نێژتن/بەخاکسپاردن
✅✅✅
مدفون= نێژراو، ناشتراو، دەگۆڕنراو، بەخاکسپێردراو
✅✅✅✅
مدفن= گۆڕ، شوێنی ناشتن، گۆڕستان، نێژگە، قەبر
✅✅✅✅
ملغی= هەڵوەشاوە، پووچەوەکراو، پووچەڵکراوە، بەتاڵکراوە
✅✅✅✅
روابط شخصی= پەیوەندییە کەسییەکان/تاکەکەسییەکان/تایبەتییەکان
✅✅✅✅
فرصت= هەل، دەرفەت، بوارە
✅✅✅✅
فرصت طلب= هەلخواز، هەڵپەرست، دەرفەتخواز
✅✅✅
مبتکر= داهێنەر، داهێن، تازەگەر، خوڵقێنەر، نوێگەر
✅✅✅✅
ابتکار= داهێنەری، تازەگەری، نوێگەری، خوڵقێنەری، داهێنان
✅✅✅✅
عقیده= باوەڕ، بڕوا، ڕا، بیروڕا، بۆچوون
✅✅✅
معتقد= باوەڕدار، بڕوامەند، باوەڕمەند، بەبڕوا، بەباوەڕ
✅✅✅✅
دفینە= ژێرخاکی، خەزێنە، گەنج/گەنجینەی شاراوە
✅✅✅
مراسم تدفین= ڕێوڕەسمی ناشتن/نێژتن/بەخاکسپاردن
✅✅✅
مدفون= نێژراو، ناشتراو، دەگۆڕنراو، بەخاکسپێردراو
✅✅✅✅
مدفن= گۆڕ، شوێنی ناشتن، گۆڕستان، نێژگە، قەبر
✅✅✅✅
ملغی= هەڵوەشاوە، پووچەوەکراو، پووچەڵکراوە، بەتاڵکراوە
✅✅✅✅
روابط شخصی= پەیوەندییە کەسییەکان/تاکەکەسییەکان/تایبەتییەکان
✅✅✅✅
Forwarded from ✍ ناوەندی نووسەرانی کوردستان
Xallebendi_Diyako_Hashemi.pdf
359.9 KB
📝 نامیلکە "خاڵبەندی" لە ئامادەکردنی دیاکۆ هاشمی بڵاو کراوە
دیاکۆ هاشمی، ڕێنوێکاری زمانی کوردی و بەرێوەبەری ماڵپەڕی "فێرگەی زمانی کوردی" نامیلکەیەکی تایبەت بە خاڵبەندیی زمانی کوردی ئامادە و بڵاو کردەوە.
نامیلکەکە ئەو ڕێنوێنییانەن لەسەر خاڵبەندی کە پێشتر لە ماڵپەڕی فێرگەی زمانی کوردی بڵاو کرانەتەوە و لە پێشەکییەکەیدا لەسەر خاڵبەندی نووسراوە: "خاڵبەندی ئەو نیشانانەن کە لە پێوەندیی نووسراویدا خوێندنەوەی ڕستەکان بێهەڵە و ئاسان دەکەن، کورت و درێژی و شوێنی گت و وچان لە ڕستەدا دەستنیشان دەکەن. وا دەکەن کە ڕستەکان بە شێوەی پرسیاری، سەرسوڕمان یان دەربڕینێکی سادە هەست پێ بکرێن".
هەروەها لەسەر یاسا و ڕێساکانی خاڵبەندی هەر لە پێشەکیی نامیلکەکەدا نووسراوە: "بەشێکی زۆری ڕێساکانی خاڵبەندی نێونەتەوەیین و یاساکانیان چونیەک و گشتگیرن. بەشێکیان لە ئەلفبێیەکەوە بۆ ئەلفبێیەکی تر، بواری بەکارهێنانیان دەگۆڕێت. نیشانەکانی خاڵبەندی دەق لە ڕووی سینتاکس و واتاوە دابەش دەکەن".
ئەم نامیلکەیە ٢٥ لاپەڕەیە و ناوەڕۆکەکەی لە ١٢ بەش پێک هاتووە.
✍️: @NNKurdistan
دیاکۆ هاشمی، ڕێنوێکاری زمانی کوردی و بەرێوەبەری ماڵپەڕی "فێرگەی زمانی کوردی" نامیلکەیەکی تایبەت بە خاڵبەندیی زمانی کوردی ئامادە و بڵاو کردەوە.
نامیلکەکە ئەو ڕێنوێنییانەن لەسەر خاڵبەندی کە پێشتر لە ماڵپەڕی فێرگەی زمانی کوردی بڵاو کرانەتەوە و لە پێشەکییەکەیدا لەسەر خاڵبەندی نووسراوە: "خاڵبەندی ئەو نیشانانەن کە لە پێوەندیی نووسراویدا خوێندنەوەی ڕستەکان بێهەڵە و ئاسان دەکەن، کورت و درێژی و شوێنی گت و وچان لە ڕستەدا دەستنیشان دەکەن. وا دەکەن کە ڕستەکان بە شێوەی پرسیاری، سەرسوڕمان یان دەربڕینێکی سادە هەست پێ بکرێن".
هەروەها لەسەر یاسا و ڕێساکانی خاڵبەندی هەر لە پێشەکیی نامیلکەکەدا نووسراوە: "بەشێکی زۆری ڕێساکانی خاڵبەندی نێونەتەوەیین و یاساکانیان چونیەک و گشتگیرن. بەشێکیان لە ئەلفبێیەکەوە بۆ ئەلفبێیەکی تر، بواری بەکارهێنانیان دەگۆڕێت. نیشانەکانی خاڵبەندی دەق لە ڕووی سینتاکس و واتاوە دابەش دەکەن".
ئەم نامیلکەیە ٢٥ لاپەڕەیە و ناوەڕۆکەکەی لە ١٢ بەش پێک هاتووە.
✍️: @NNKurdistan
Forwarded from تاریخوو هەورامانی
معراجنامە ژاوەرود
تا معراجنامه به لفظ کُردی
بنویسون پَی عام جه گوره و وردی
اَر چه واچیان عربی و فارسی
کم منفعتن پری عوام الناسی
فارسی و عربی پی خاص و کرام
کُردیچ بو خاصن پی گرد(کُرد؟) و عوام
♦️محل نگهداری: کتابخانه ملی ایران
🔗یادداشت مرتبط در 👈(اینجا)
___
کاناڵەو تاریخوو هەورامانی ↙️
@horamanhistory
تا معراجنامه به لفظ کُردی
بنویسون پَی عام جه گوره و وردی
اَر چه واچیان عربی و فارسی
کم منفعتن پری عوام الناسی
فارسی و عربی پی خاص و کرام
کُردیچ بو خاصن پی گرد(کُرد؟) و عوام
♦️محل نگهداری: کتابخانه ملی ایران
🔗یادداشت مرتبط در 👈(اینجا)
___
کاناڵەو تاریخوو هەورامانی ↙️
@horamanhistory
Forwarded from تاریخوو هەورامانی
معراجنامە ژاوەرود
✍مدرس سعیدی
۱/۲
🔸این اثر منظومه ای به زبان کُردی هورامی درباره معراج پیامبر اسلام است (اینجا) که در کتابخانه ملی ایران نگهداری می‌شود. معراجنامه بخشی از یک کشکول یا جُنگ اشعار است که علاوه بر معراجنامه منظومه‌های دیگری از جمله منظومه شیخ صنعان ، منظومه آسمان و زمین ، منظومه ای در صفت طاعت و منظومه ای دربارە آداب نماز گزاردن را شامل می‌شود. نام سراینده و تاریخ سرایش برخی از این منظومه ها مشخص نیست. تاریخ کتابت و نام کاتب نیز تنها در ذیل دو منظومه شیخ صنعان و آسمان و زمین ذکر شده که در سال ۱۳۱۷ هجری قمری به خط سید محمد نامی از اهالی روستای چشمیدر ژاوه رود بوده است. مسلم است که حداقل برخی از اشعار این کشکول و شاید تمام آنها قدمت بیشتری دارند و سید محمد چشمیدری تنها اقدام به بازنویسی انها از روی نسخه ای قدیمیتر کرده است. با توجه به نزدیکی و قرابتی که منظومه های این کشکول از لحاظ زبانی و سبک نگارش به هم دارند، بعید نیست که سراینده همه آنها یک نفر باشد. به هرحال در منظومه اول یعنی شیخ صنعان تاریخ سرایش در سال ۱۲۲۹ قمری ، در زمان سلطنت فتحعلیشاه قاجار ذکر شده است:
اگر بپرسان جه تاریخ و وخت
قجر نشته بی بشاد نه روی تخت
هزار و دویست بیست و نه سال بی
فتحعلیشاه بلند اقبال بی
بشاد پادشای ملکی ایران بی
رعیت جه ظلمش یانه ویران بی
🔸تاریخ سرایش معراجنامه را هم شاید با عطف به ابیات بالا بتوان دوره فتحلیشاه قاجار (۱۲۱۲_۱۲۵۰ ق) در نظر گرفت. قدر مسلم سراینده کسی غیر از کاتب آن یعنی سید محمد چشمیدری بوده و تاریخ سرایش آن از تاریخ کتابت یعنی ۱۳۱۷ هجری قمری کهنتر است. درباره نویسنده و‌سراینده معراجنامه تنها از روی یکی از ابیات پایانی معراجنامه میدانیم که نام او « شریف» بوده است:
یا رب به حاجت معراج رسول
کلام شریف بکری قبول
🔸شاعر معراجنامه اثر خود را به سفارش ملا اسماعیل نامی از دوستان خود ، که در ابیات آغازین معراجنامه با صفت مخدوم از او یاد شده، سروده است. به گفته شاعر ملا اسماعیل شیفته پیامبر اسلام بود و میل داشت که در هر مجلس و مکانی و در میان همه مردم، یاد و سیره پیامبر گرامی داشته شود:
مخدوم شفیع ملا اسماعیل
توفیق یارش بو جه رب جلیل
چون دائم نفکر رای آخرتن
قصدش چنی خلق هر نصیحتن
اخلاصش نَرای رسول زیادن
دایم الاوقات اوش نیادن
منظورش ایدن جه هر مجلیسی
جو حضرتوه بکریو قسی
🔸ارادت ملا اسماعیل به پیامبر اسلام و اندیشه نشر و تبلیغ سیره او در میان مردم منطقه و محال خود، سبب می‌شود که از ( ملا؟) شریف بخواهد که معراجنامه ای به زبان کُردی بسراید، زیرا به گفته سراینده معراجنامه ژاورود اگرچه کتابهای بسیاری در سیره نبوی به زبانهای عربی و فارسی در دست بوده که علما و خواص کُرد از آنها بهره می‌بردند ، اما از آنجا که عامه مردم کُرد، زبانِ این آثار را درک نمی‌کنند، لازم بود که به زبان کُردی نیز آثاری برای آشنایی مردم با سیره پیامبر نگاشته شود. از این رو ملا اسماعیل از سراینده معراجنامه درخواست کرد که معراجنامه ای به زبان کُردی تالیف کند:
واتش به بنده فقیر و حقیر
عاصی و شرمسار سراپا تقصیر
تا معراجنامه به لفظ کُردی
بنویسون پَی عام جه گوره و وردی
ار چه واچیان عربی و فارسی
کم منفعتن پری عوام الناسی
فارسی و عربی پی خاص و کرام
کُردیچ بو خاصن پی گرد( یا کُرد؟) و عوام
🔸زبانی که معراجنامه با آن نوشته شده است ، همان زبانی است که امروزه ( و شاید حداکثر از صد سال پیش به اینسو) برای بازشناسی آن از دیگر انواع و گویشهای کُردی، هورامی می‌نامیم. اما سراینده معراجنامه هم مانند آثار دیگری که به تواتر چنین کرده اند ، زبان اثر خود را بدون پیشوند یا پسوند، کُردی خوانده است. این امر اتفاقی نیست و با توجه به دوره و پارادایمی که این آثار در آنها به وجود آمده اند ، در راستای سیاست خاصی از قبیل آرمان ملت سازی هم نبوده است. در مقام تحلیل این موضوع تنها می‌توان گفت کُردی نامی نیست که در چهارچوب گرایشهایی ملی گرایی کُردی برای زبان هورامی مرسوم شده باشد ، بلکه دقیقا برخلاف نظر کسانی که به شناسه «کُردی هورامی » آلرژی دارند، کُردی شناسه کهن و تاریخی زبان هورامی است. تا جایی که در گذشته با توجه به هژمونی ادبی زبان هورامی در بخشهای وسیعی از کردستان ، برجسته ترین مدلولِ دال «زبان کُردی»، همان گویشی بوده است که امروزه «هورامی» می‌خوانیم. در چنین زمینه ای هنگامی که شاعران و سرایندگان از سرایندگان یارسان تا خانای قبادی و سراینده رستم و زنون و فقیه قادر هموند و علی اکبر خان قمشه ای و سراینده معراجنامه ژاورود ، زبان آثار خود را بدون پسوند یا پیشوند ، کُردی می‌خواندند ، مخاطب آنها میدانست که منظور از کُردی همان گویشی است که امروزه هورامی می‌خوانیم...
بخش دوم 👇👇👇
__
کاناڵەو تاریخوو هەورامانی ↙️
@horamanhistory
✍مدرس سعیدی
۱/۲
🔸این اثر منظومه ای به زبان کُردی هورامی درباره معراج پیامبر اسلام است (اینجا) که در کتابخانه ملی ایران نگهداری می‌شود. معراجنامه بخشی از یک کشکول یا جُنگ اشعار است که علاوه بر معراجنامه منظومه‌های دیگری از جمله منظومه شیخ صنعان ، منظومه آسمان و زمین ، منظومه ای در صفت طاعت و منظومه ای دربارە آداب نماز گزاردن را شامل می‌شود. نام سراینده و تاریخ سرایش برخی از این منظومه ها مشخص نیست. تاریخ کتابت و نام کاتب نیز تنها در ذیل دو منظومه شیخ صنعان و آسمان و زمین ذکر شده که در سال ۱۳۱۷ هجری قمری به خط سید محمد نامی از اهالی روستای چشمیدر ژاوه رود بوده است. مسلم است که حداقل برخی از اشعار این کشکول و شاید تمام آنها قدمت بیشتری دارند و سید محمد چشمیدری تنها اقدام به بازنویسی انها از روی نسخه ای قدیمیتر کرده است. با توجه به نزدیکی و قرابتی که منظومه های این کشکول از لحاظ زبانی و سبک نگارش به هم دارند، بعید نیست که سراینده همه آنها یک نفر باشد. به هرحال در منظومه اول یعنی شیخ صنعان تاریخ سرایش در سال ۱۲۲۹ قمری ، در زمان سلطنت فتحعلیشاه قاجار ذکر شده است:
اگر بپرسان جه تاریخ و وخت
قجر نشته بی بشاد نه روی تخت
هزار و دویست بیست و نه سال بی
فتحعلیشاه بلند اقبال بی
بشاد پادشای ملکی ایران بی
رعیت جه ظلمش یانه ویران بی
🔸تاریخ سرایش معراجنامه را هم شاید با عطف به ابیات بالا بتوان دوره فتحلیشاه قاجار (۱۲۱۲_۱۲۵۰ ق) در نظر گرفت. قدر مسلم سراینده کسی غیر از کاتب آن یعنی سید محمد چشمیدری بوده و تاریخ سرایش آن از تاریخ کتابت یعنی ۱۳۱۷ هجری قمری کهنتر است. درباره نویسنده و‌سراینده معراجنامه تنها از روی یکی از ابیات پایانی معراجنامه میدانیم که نام او « شریف» بوده است:
یا رب به حاجت معراج رسول
کلام شریف بکری قبول
🔸شاعر معراجنامه اثر خود را به سفارش ملا اسماعیل نامی از دوستان خود ، که در ابیات آغازین معراجنامه با صفت مخدوم از او یاد شده، سروده است. به گفته شاعر ملا اسماعیل شیفته پیامبر اسلام بود و میل داشت که در هر مجلس و مکانی و در میان همه مردم، یاد و سیره پیامبر گرامی داشته شود:
مخدوم شفیع ملا اسماعیل
توفیق یارش بو جه رب جلیل
چون دائم نفکر رای آخرتن
قصدش چنی خلق هر نصیحتن
اخلاصش نَرای رسول زیادن
دایم الاوقات اوش نیادن
منظورش ایدن جه هر مجلیسی
جو حضرتوه بکریو قسی
🔸ارادت ملا اسماعیل به پیامبر اسلام و اندیشه نشر و تبلیغ سیره او در میان مردم منطقه و محال خود، سبب می‌شود که از ( ملا؟) شریف بخواهد که معراجنامه ای به زبان کُردی بسراید، زیرا به گفته سراینده معراجنامه ژاورود اگرچه کتابهای بسیاری در سیره نبوی به زبانهای عربی و فارسی در دست بوده که علما و خواص کُرد از آنها بهره می‌بردند ، اما از آنجا که عامه مردم کُرد، زبانِ این آثار را درک نمی‌کنند، لازم بود که به زبان کُردی نیز آثاری برای آشنایی مردم با سیره پیامبر نگاشته شود. از این رو ملا اسماعیل از سراینده معراجنامه درخواست کرد که معراجنامه ای به زبان کُردی تالیف کند:
واتش به بنده فقیر و حقیر
عاصی و شرمسار سراپا تقصیر
تا معراجنامه به لفظ کُردی
بنویسون پَی عام جه گوره و وردی
ار چه واچیان عربی و فارسی
کم منفعتن پری عوام الناسی
فارسی و عربی پی خاص و کرام
کُردیچ بو خاصن پی گرد( یا کُرد؟) و عوام
🔸زبانی که معراجنامه با آن نوشته شده است ، همان زبانی است که امروزه ( و شاید حداکثر از صد سال پیش به اینسو) برای بازشناسی آن از دیگر انواع و گویشهای کُردی، هورامی می‌نامیم. اما سراینده معراجنامه هم مانند آثار دیگری که به تواتر چنین کرده اند ، زبان اثر خود را بدون پیشوند یا پسوند، کُردی خوانده است. این امر اتفاقی نیست و با توجه به دوره و پارادایمی که این آثار در آنها به وجود آمده اند ، در راستای سیاست خاصی از قبیل آرمان ملت سازی هم نبوده است. در مقام تحلیل این موضوع تنها می‌توان گفت کُردی نامی نیست که در چهارچوب گرایشهایی ملی گرایی کُردی برای زبان هورامی مرسوم شده باشد ، بلکه دقیقا برخلاف نظر کسانی که به شناسه «کُردی هورامی » آلرژی دارند، کُردی شناسه کهن و تاریخی زبان هورامی است. تا جایی که در گذشته با توجه به هژمونی ادبی زبان هورامی در بخشهای وسیعی از کردستان ، برجسته ترین مدلولِ دال «زبان کُردی»، همان گویشی بوده است که امروزه «هورامی» می‌خوانیم. در چنین زمینه ای هنگامی که شاعران و سرایندگان از سرایندگان یارسان تا خانای قبادی و سراینده رستم و زنون و فقیه قادر هموند و علی اکبر خان قمشه ای و سراینده معراجنامه ژاورود ، زبان آثار خود را بدون پسوند یا پیشوند ، کُردی می‌خواندند ، مخاطب آنها میدانست که منظور از کُردی همان گویشی است که امروزه هورامی می‌خوانیم...
بخش دوم 👇👇👇
__
کاناڵەو تاریخوو هەورامانی ↙️
@horamanhistory
Telegram
تاریخوو هەورامانی
معراجنامە ژاوەرود
تا معراجنامه به لفظ کُردی
بنویسون پَی عام جه گوره و وردی
اَر چه واچیان عربی و فارسی
کم منفعتن پری عوام الناسی
فارسی و عربی پی خاص و کرام
کُردیچ بو خاصن پی گرد(کُرد؟) و عوام
♦️محل نگهداری: کتابخانه ملی ایران
🔗یادداشت مرتبط در 👈(اینجا)…
تا معراجنامه به لفظ کُردی
بنویسون پَی عام جه گوره و وردی
اَر چه واچیان عربی و فارسی
کم منفعتن پری عوام الناسی
فارسی و عربی پی خاص و کرام
کُردیچ بو خاصن پی گرد(کُرد؟) و عوام
♦️محل نگهداری: کتابخانه ملی ایران
🔗یادداشت مرتبط در 👈(اینجا)…
Forwarded from تاریخوو هەورامانی
معراجنامه ژاورود
(بخش دوم ) ۲/۲
🔸معراجنامه ژاورود ویژگیهایی نیز دارد که به گزارش آن در رابطه با شناسه کُردی زبان هورامی اعتبار خاصی می‌بخشد. نخست آنکه سراینده ( ملا شریف) و کاتب ( سید محمد چشمیدری) هردو اهل ژاورود و همانند صیدی و بیسارانی خود هورامی زبان بوده اند. دیگر اینکه زبانی معراجنامه ژاورود به زبان محاوره مردم ژاورود و هورامان نزدیکتر از دیگر آثار سنت ادبی گورانی است. بسیاری از ویژگی‌های زبان هورامی که در دیگر آثار سنت ادبی گورانی به شمول اشعار بیسارانی و بسیاری از اشعار صیدی، تحت تاثیر دیگر گویشهای کُردی یا زبان فارسی و عربی قرار گرفته اند ، از جمله ارگاتیو ،در معراجنامه ژاورود به فراوانی دیده می‌شود. بدون آنکه بخواهیم این موضوع را بیشتر از این بشکافیم ، به ذکر چند نمونه بسنده کرده و بررسی بیشتر موضوع را به زبانشناسان و متخصصین زبان و ادبیات کُردی احاله میکنیم.
در معراجنامه ژاورود :
واتش به بنده ی فقیر و حقیر...
در سنت ادبی گورانی:
وات به بنده ی...
در معراجنامه ژاورود:
نزانام چیشش نویسیان چنه
در سنت ادبی گورانی:
نزانام چیش نویسیان تیشدا ؟
در معراجنامه ژاورود:
پی عام جه گوره و وردی
در سنت ادبی گورانی:
پری عام جه بوزورگ و کوچک ؟!
در معراجنامه ژاوه رود:
کم منفتن پری عوام الناسی
در سنت ادبی گورانی:
کم منفعتن پری عوام الناس!
در معراجنامه ژاوه رود:
جو حضرتوه بکریو قسی
در سنت گورانی:
جو حضرت بواچوون کلام ؟!
✍مدرس سعیدی
__
کاناڵەو تاریخوو هەورامانی ↙️
@horamanhustory
(بخش دوم ) ۲/۲
🔸معراجنامه ژاورود ویژگیهایی نیز دارد که به گزارش آن در رابطه با شناسه کُردی زبان هورامی اعتبار خاصی می‌بخشد. نخست آنکه سراینده ( ملا شریف) و کاتب ( سید محمد چشمیدری) هردو اهل ژاورود و همانند صیدی و بیسارانی خود هورامی زبان بوده اند. دیگر اینکه زبانی معراجنامه ژاورود به زبان محاوره مردم ژاورود و هورامان نزدیکتر از دیگر آثار سنت ادبی گورانی است. بسیاری از ویژگی‌های زبان هورامی که در دیگر آثار سنت ادبی گورانی به شمول اشعار بیسارانی و بسیاری از اشعار صیدی، تحت تاثیر دیگر گویشهای کُردی یا زبان فارسی و عربی قرار گرفته اند ، از جمله ارگاتیو ،در معراجنامه ژاورود به فراوانی دیده می‌شود. بدون آنکه بخواهیم این موضوع را بیشتر از این بشکافیم ، به ذکر چند نمونه بسنده کرده و بررسی بیشتر موضوع را به زبانشناسان و متخصصین زبان و ادبیات کُردی احاله میکنیم.
در معراجنامه ژاورود :
واتش به بنده ی فقیر و حقیر...
در سنت ادبی گورانی:
وات به بنده ی...
در معراجنامه ژاورود:
نزانام چیشش نویسیان چنه
در سنت ادبی گورانی:
نزانام چیش نویسیان تیشدا ؟
در معراجنامه ژاورود:
پی عام جه گوره و وردی
در سنت ادبی گورانی:
پری عام جه بوزورگ و کوچک ؟!
در معراجنامه ژاوه رود:
کم منفتن پری عوام الناسی
در سنت ادبی گورانی:
کم منفعتن پری عوام الناس!
در معراجنامه ژاوه رود:
جو حضرتوه بکریو قسی
در سنت گورانی:
جو حضرت بواچوون کلام ؟!
✍مدرس سعیدی
__
کاناڵەو تاریخوو هەورامانی ↙️
@horamanhustory
Muĥemed kurdî:
متناسب= گونجاو، هاوڕێژە، هاوڕێک، شیاو
✅✅✅
تناسب= هاوڕێژەیی، گونجاوی، شیاوی، هاوڕێکی
✅✅✅✅
منتسب= وەپاڵنراو، ڕەپاڵدراو، وەپاڵدراو، بەستراوە
✅✅✅
مطیع= گوێڕایەڵ، ملکەچ، فرمانبەر
✅✅✅
اطاعت= ملکەچی، گوێڕایەڵێ، گوێدێری، فەرمانبەری،گوێداری
✅✅✅✅
استطاعت= توانایی، دەستڕۆیشتوویی، دەستچوویی، توانین
✅✅✅
اعطا= پێدان، بەخشین، دان
✅✅✅
اجابت شدن= قەبووڵبوون، گیرابوون، پەژیران
✅✅✅✅
مجاب شدن= ڕازیبوون، قانعبوون، وەڵام وەرگرتن، قسەپێنەمان
✅✅✅✅
مددکار= یارمەتیدەر، یاریدەدەر، ئاریکار
✅✅✅
استعانت= داوای یارمەتیکردن، یارمەتیخوازی، یارمەتیخواستن
✅✅✅✅
موهبت= بەهرە، خەڵات، دەسەنە، بەخشش
✅✅✅✅
متناسب= گونجاو، هاوڕێژە، هاوڕێک، شیاو
✅✅✅
تناسب= هاوڕێژەیی، گونجاوی، شیاوی، هاوڕێکی
✅✅✅✅
منتسب= وەپاڵنراو، ڕەپاڵدراو، وەپاڵدراو، بەستراوە
✅✅✅
مطیع= گوێڕایەڵ، ملکەچ، فرمانبەر
✅✅✅
اطاعت= ملکەچی، گوێڕایەڵێ، گوێدێری، فەرمانبەری،گوێداری
✅✅✅✅
استطاعت= توانایی، دەستڕۆیشتوویی، دەستچوویی، توانین
✅✅✅
اعطا= پێدان، بەخشین، دان
✅✅✅
اجابت شدن= قەبووڵبوون، گیرابوون، پەژیران
✅✅✅✅
مجاب شدن= ڕازیبوون، قانعبوون، وەڵام وەرگرتن، قسەپێنەمان
✅✅✅✅
مددکار= یارمەتیدەر، یاریدەدەر، ئاریکار
✅✅✅
استعانت= داوای یارمەتیکردن، یارمەتیخوازی، یارمەتیخواستن
✅✅✅✅
موهبت= بەهرە، خەڵات، دەسەنە، بەخشش
✅✅✅✅
Forwarded from ئیدریس پیری Edris Piri
"مەرج كردن لە سەر هەڵهاتنی جەستەی بێ سەر".
کۆرتەیەک لە کتێبی کوردانی لوڕ و بەختیاری، لە سەر جینایەت و ژینووسایدی ڕەزا خان، لە لوڕستان.
(...دادوەرێكی ئەمریكایی بە ناوی "William O Douglas" كە سەفەری بۆ لوڕستان كردووە، لە كتێبی "سرزمین های شگفت انگیز و مردمانی مهربان، وەرگێڕانی فەریدون سنجەری، لاپەڕەی 175، 176"، وتوێژێكی وەگەرد شایەتحاڵێكی ئەو ڕووداوانە کردووە.
ئەم شایەتحاڵە پیرەمێردێكە كە لەم شەڕەدا بەشدار بووە و دواتر خۆی ڕزگار کردووە، دالگاس لە زمانی ئەو شایەت حاڵەوە نووسیویەتی:
نزیك 100 كەس بووین و لە 20 "سیاچادر"ـدا بووین، هەزاران سەر مەڕ و ماڵاتمان پێبوو. لاوەكانمان لە قەڵای فەلەكولئەفلاك گەمارۆ درابوون و زۆربەیان كوژرابوون. خانەكانمان لە سێدارە درابوون و ڕەزاشا سەركەوتبوو. ئێستا ئێتر ڕێگەیەک لەبەر دەم ڕەزاخان نەبوو كە ڕێگەوبان ساز بكات. چەند رۆژ دواتر كە لە نێو چادرەكانماندا ماینەوە، تەپوتۆزێكی زۆر لە دوورەوە هات. ژمارەیەک لە سوارەنیزامی ڕەزاخان بوون كە سەرەڕای ئەوەی كە شەڕ كۆتایی پێهاتوو و ئێمەش چەكدار نەبوین هێرشیان هێنابوو. منداڵەكان لە بیشكەیە خەوتبوون و ژمارەیەكیش سەرقاڵی یاریكردن بوون. سوارەکانی ڕەزاخان بە فەرمانی سەرهەنگێكی ڕەزاخان لە ئەسپەكانیان دابەزین و هەر هەموومان بە ورد و گەورەوە، بە ژن و پیاوەوە دراینە بەر ڕەگبار. سەربازەكان هەر منداڵێكیان دەستکەوتبایە، لوولەی چەكەكەیان دەكرد بە قوڕگیەوە و تەقەیان لێدەكرد. ژنەكان هاواریان دەكرد و لاشەیان دەكەوتە سەر زەوی. دوای ئەوەی گولەم بەركەوت و لەسەر خۆ چووم، دوای ماوەیەک هاتمەوە سەر خۆ و بینیم ژنەكەشم گولەی بەركەوتووە و تەرمەکەی لە پاڵ من کەوتووە و مردووە. سەربازەكان وایان دەزانی هەموومان مردووین، هەر بۆیەش شوێنەكەیان چۆڵ كرد. لە ناو ئەم هەموو خەڵکە تەنیا من مابوومەوە ئەویش بە برینداری. تەرمەكان ئەوەندە زۆر بوون کە ناوچكە بۆگەنیوی مردووی گرتبوو. چەقەڵ لە گۆشتی لاشەی مردووكانی دەخوارد و تاكوو منیش توانیم بە برینداری هەموو مردووكان بنێژم چەندین ڕۆژی تێپەڕ كرد و خایاند.
ئەو شایەتحاڵە لە درێژەی قسەكانیدا باس لە مەرجبەندی واتە مەرج كردنی فەرماندەكانی ڕەزاخان لەسەر هەڵاتنی جەستەی بێ سەری مردووەكان دەكات و ماچۆ:
سەرهەنگ بڕیاری دابوو چەندین تاوە و ساج لە سەر سكڵ تا ئەو ڕادەیە گەرم بكەن كە سوورسوور بێتەوە. دواتر بڕیاری بە سەربازەكان دەدا كە سەری لاوێك كە پێشووتر مەرجی لەسەر كرابوو بە شمشێر بپەڕێنن. داوبەدوای پەڕاندنی سەری لاوەكان، سەربازێكی تر بە خێرایی ساجە داغەكەی بە سەر ملی بێ سەری لاشەكەوە دەنا. بە هۆی داخ بوونی ساجەكە خوێن ڕادەوەستا و ساجەكە بە ملی جەستەكەوە دەنووسا. دواتر لاشە بێ سەرەكە بۆ چەند چركەیەك چەندین هەنگاو دەڕۆیشت و بە لایەكدا دەکەوت. فەرماندەكانی ڕەزاخان لەسەر ڕۆیشتنی جەستەی ئەو لاوانەی كە سەریان دەپەڕێندرا و ساجی داغ بە سەر ملیاندا ئەچڵوزیا و چەند هەنگاوێك دەڕۆیشتن، شەرتبەندی و مەرجیان دەكرد و پارەیان بە یەكتر دەدات. ئەو جینایەتە ئەوەندە دووپات كرایەوە هەتاكوو لاشەی بێ سەر و سەری بێ لاشە لەو ناوە لەسەر یەكتر کۆمەڵ ببوون. فەرماندە و سەربازەكان، وەكوو سەیركەری یاریی تۆپی پێ عیویان دەكرد و پێدەكەنین و هانی هەڵهاتنی جەستەی بێ سەریان دەدا و چەپڵەیان بۆ لێدەدا كە زێدەتر بڕوات.
داگلاس لە لاپەڕی 224ی هەمان سەرچاوە دەنووسێت: "سەروانێكی ڕەزاشا لە لوڕستان چەندین توتكی بوووە کە ڕۆژانە لە شیری ژنانی بەختیاری تووتکەکانی تێر دەکرد و خواردنی پێدەدان. سەربازەكانی ئەو فەرماندەیەی ڕەزاشا هەموو ڕۆژێک چاوەدێریان دەكرد تا نەکات ژنانی لوڕ لە جیاتی شیری خۆیان شیری مەڕوماڵاتیان پێبدەن. ئەو فەرماندەیە تەنیا شیری ژنانی لوڕی بە توتەكۆڵەكانی دەدا. ئەوە لە كاتێكدا بوو كە ژنانی لوڕ منداڵی ساوایان بوو و شیریان بۆ منداڵەكانی خۆیان نەدەماوە...))
وێنە: لە سێدارە دانی 13 سەركردە و فەرماندەی خێڵەكانی لوڕ لەلایەن سەرلەشكەر خەزاعی، فەرماندەی سەربازیی ڕەزاخان.
سەرچاوە: کتێبی کوردانی لوڕ و بەختیاری، ئیدریس پیری.
🆔 https://t.me/edrispiri2021
کۆرتەیەک لە کتێبی کوردانی لوڕ و بەختیاری، لە سەر جینایەت و ژینووسایدی ڕەزا خان، لە لوڕستان.
(...دادوەرێكی ئەمریكایی بە ناوی "William O Douglas" كە سەفەری بۆ لوڕستان كردووە، لە كتێبی "سرزمین های شگفت انگیز و مردمانی مهربان، وەرگێڕانی فەریدون سنجەری، لاپەڕەی 175، 176"، وتوێژێكی وەگەرد شایەتحاڵێكی ئەو ڕووداوانە کردووە.
ئەم شایەتحاڵە پیرەمێردێكە كە لەم شەڕەدا بەشدار بووە و دواتر خۆی ڕزگار کردووە، دالگاس لە زمانی ئەو شایەت حاڵەوە نووسیویەتی:
نزیك 100 كەس بووین و لە 20 "سیاچادر"ـدا بووین، هەزاران سەر مەڕ و ماڵاتمان پێبوو. لاوەكانمان لە قەڵای فەلەكولئەفلاك گەمارۆ درابوون و زۆربەیان كوژرابوون. خانەكانمان لە سێدارە درابوون و ڕەزاشا سەركەوتبوو. ئێستا ئێتر ڕێگەیەک لەبەر دەم ڕەزاخان نەبوو كە ڕێگەوبان ساز بكات. چەند رۆژ دواتر كە لە نێو چادرەكانماندا ماینەوە، تەپوتۆزێكی زۆر لە دوورەوە هات. ژمارەیەک لە سوارەنیزامی ڕەزاخان بوون كە سەرەڕای ئەوەی كە شەڕ كۆتایی پێهاتوو و ئێمەش چەكدار نەبوین هێرشیان هێنابوو. منداڵەكان لە بیشكەیە خەوتبوون و ژمارەیەكیش سەرقاڵی یاریكردن بوون. سوارەکانی ڕەزاخان بە فەرمانی سەرهەنگێكی ڕەزاخان لە ئەسپەكانیان دابەزین و هەر هەموومان بە ورد و گەورەوە، بە ژن و پیاوەوە دراینە بەر ڕەگبار. سەربازەكان هەر منداڵێكیان دەستکەوتبایە، لوولەی چەكەكەیان دەكرد بە قوڕگیەوە و تەقەیان لێدەكرد. ژنەكان هاواریان دەكرد و لاشەیان دەكەوتە سەر زەوی. دوای ئەوەی گولەم بەركەوت و لەسەر خۆ چووم، دوای ماوەیەک هاتمەوە سەر خۆ و بینیم ژنەكەشم گولەی بەركەوتووە و تەرمەکەی لە پاڵ من کەوتووە و مردووە. سەربازەكان وایان دەزانی هەموومان مردووین، هەر بۆیەش شوێنەكەیان چۆڵ كرد. لە ناو ئەم هەموو خەڵکە تەنیا من مابوومەوە ئەویش بە برینداری. تەرمەكان ئەوەندە زۆر بوون کە ناوچكە بۆگەنیوی مردووی گرتبوو. چەقەڵ لە گۆشتی لاشەی مردووكانی دەخوارد و تاكوو منیش توانیم بە برینداری هەموو مردووكان بنێژم چەندین ڕۆژی تێپەڕ كرد و خایاند.
ئەو شایەتحاڵە لە درێژەی قسەكانیدا باس لە مەرجبەندی واتە مەرج كردنی فەرماندەكانی ڕەزاخان لەسەر هەڵاتنی جەستەی بێ سەری مردووەكان دەكات و ماچۆ:
سەرهەنگ بڕیاری دابوو چەندین تاوە و ساج لە سەر سكڵ تا ئەو ڕادەیە گەرم بكەن كە سوورسوور بێتەوە. دواتر بڕیاری بە سەربازەكان دەدا كە سەری لاوێك كە پێشووتر مەرجی لەسەر كرابوو بە شمشێر بپەڕێنن. داوبەدوای پەڕاندنی سەری لاوەكان، سەربازێكی تر بە خێرایی ساجە داغەكەی بە سەر ملی بێ سەری لاشەكەوە دەنا. بە هۆی داخ بوونی ساجەكە خوێن ڕادەوەستا و ساجەكە بە ملی جەستەكەوە دەنووسا. دواتر لاشە بێ سەرەكە بۆ چەند چركەیەك چەندین هەنگاو دەڕۆیشت و بە لایەكدا دەکەوت. فەرماندەكانی ڕەزاخان لەسەر ڕۆیشتنی جەستەی ئەو لاوانەی كە سەریان دەپەڕێندرا و ساجی داغ بە سەر ملیاندا ئەچڵوزیا و چەند هەنگاوێك دەڕۆیشتن، شەرتبەندی و مەرجیان دەكرد و پارەیان بە یەكتر دەدات. ئەو جینایەتە ئەوەندە دووپات كرایەوە هەتاكوو لاشەی بێ سەر و سەری بێ لاشە لەو ناوە لەسەر یەكتر کۆمەڵ ببوون. فەرماندە و سەربازەكان، وەكوو سەیركەری یاریی تۆپی پێ عیویان دەكرد و پێدەكەنین و هانی هەڵهاتنی جەستەی بێ سەریان دەدا و چەپڵەیان بۆ لێدەدا كە زێدەتر بڕوات.
داگلاس لە لاپەڕی 224ی هەمان سەرچاوە دەنووسێت: "سەروانێكی ڕەزاشا لە لوڕستان چەندین توتكی بوووە کە ڕۆژانە لە شیری ژنانی بەختیاری تووتکەکانی تێر دەکرد و خواردنی پێدەدان. سەربازەكانی ئەو فەرماندەیەی ڕەزاشا هەموو ڕۆژێک چاوەدێریان دەكرد تا نەکات ژنانی لوڕ لە جیاتی شیری خۆیان شیری مەڕوماڵاتیان پێبدەن. ئەو فەرماندەیە تەنیا شیری ژنانی لوڕی بە توتەكۆڵەكانی دەدا. ئەوە لە كاتێكدا بوو كە ژنانی لوڕ منداڵی ساوایان بوو و شیریان بۆ منداڵەكانی خۆیان نەدەماوە...))
وێنە: لە سێدارە دانی 13 سەركردە و فەرماندەی خێڵەكانی لوڕ لەلایەن سەرلەشكەر خەزاعی، فەرماندەی سەربازیی ڕەزاخان.
سەرچاوە: کتێبی کوردانی لوڕ و بەختیاری، ئیدریس پیری.
🆔 https://t.me/edrispiri2021
Telegram
ئیدریس پیری Edris Piri
یۆوەمین و گەورەتەرین یانەو دەسنووسی جە کوردەواری
یەکەمین و گەورەترین کتێبخانەی دیجیتاڵی دەستنووسی کوردی.
بە ئاماژە بە سەرچەمەی مەتاوی ئیسفایە کەری.
پەیوەنی:
@edrispiri
یەکەمین و گەورەترین کتێبخانەی دیجیتاڵی دەستنووسی کوردی.
بە ئاماژە بە سەرچەمەی مەتاوی ئیسفایە کەری.
پەیوەنی:
@edrispiri
Forwarded from Linguistics زانستی زمان، زمانناسی
مێتاتێز - جێگۆرکێی دەنگی₁
@zimannasi سابیر ژاکاو
یەکێک لە دیاردە فۆنۆلۆجی₂ و گرێدراوی بازنەی مۆرفۆلۆجی₃ زوانیە کە بەپێی چەندین فەکتەری زانستی ئەم بازنە زانستیانەی هەر زوانەی دەردەکەوێت. سەرەتا با بزانین مێتاتێز یا جێگۆڕکێی دەنگی چیە؟
لەم دیاردەیە ئەمەی دەردەکەوێت و پەیدا دەبێت، ئەمەیە کە بەپێی سیستم و دەزگەی فۆنێتیکی و فۆنۆلۆجی هەر زوانێک لە بازنە و سازگەی بەرهەمهێنانی ئەم زوانانە و نزدیکی و هاوبەشی پەیوەندی سازگەیی ئەم فۆن و دەنگانە، ئەمە دو دەنگ یا دو بڕگە لە ئاستێک لە مکانیزمی سازگەیی و بەرهەمهێنانی خۆیان، جێگە و شوێنیان، دەگۆڕنەوە.
واتە دەنگێک یا پتر و زۆرتر لە بەش و پێکهاتەی وشەیەک، شوێن و جێگەی خۆیان دەگۆڕن کە دەنگی بڕگەی یەکەم جێگەی خۆی لەگەڵ دەنگی بڕگەی دوهەم دەگۆڕێت یا بەپێچەوانە دەنگی بڕگەی دوهەم جێگەی خۆی لەگەڵ بڕگەی یەکەم دەگۆڕێت. واتە زۆر جار ئێمە لەگەڵ وشەیەک ڕوبەڕو دەیبنەوە کە لە ئاستی داتای لێکسیمی و فەرهەنگی واژەیی هیچ جیاوازیان نیە و هەر یەک واتان، بەڵام شێوە و فۆڕم و ڕەواڵەتی وشەکە لە پێکهاتەی پیتەکانی، هەر یەک شتە و یەک پیتن، بەڵآم لە دو یا چەند وشەی شێوەی جودا، پیتەکان بە هەمان بارو واتاییەوە، پەیدا دخەبن و هەمان وشە بە هەمان واتاوە و هیچ جیاوازیەکیان نیە و ئەمە دەکرێت لە یەک تا چەند پیت، جیاوازیان هەبێت کە ئەم جیاوازی پیت و جێگۆڕکێیەی کە هەیانە، ئەرکی واجی ناگرن و واتای وشەکە ناگۆڕن و زۆر جار ئەم دیاردەیە دەبێت هۆی هەڵەتێگەیشتن لە زوان و بازنەی سیمای ناوچەیی و زوانی ژینگەیی زوانەکانی دیکەی هەر زوانێک کە هەست دەکرێت بەهۆی ئەمەی کە وشەکە لە چەند پیتێک لەگەڵ یەک جیاوازی شێوەیان هەیە، ئەمە وشەکەش لە زوانەکە نیە کە ئەمە بەپێی ئەم دیاردەیە، بۆمان ڕون دەبێتەوە. هۆکاری پەیدابونی ئەم دیاردە تایبەتە، ئەمەیە کە ئەم دیاردەیە پەیوەندی بە شێوە و ئاستی سیستمی فۆنۆلۆجی زوانی بەکارهێنەر و ئاخێوەرەوە هەیە کە ئەم دیاردەیە لە بەستێن و پێکهاتەی دەنگی و شوێنیان لە جێگەیەک کە فۆنەکان بە سادەیی لە یەک دانابڕێن و جودا ناکرێنەوە، دەردەکەوێت و پەیدا دەبێت کە پتر لە بەستێنی کۆنسۆنانتەکان ڕو دەدات و پەیدا دەبێت و لە بازنەی ڕێسا فۆنۆلۆجیەکانی هەر زوانێک، ئەمە بەپێی دۆخ و شێوەی سازگەیی و بەرهەمهێنان، دیاردەکە زەقتر دەبێت کە ئەم بەشانە لە بازنەی (نزمکردنەوە، تێچوون، بڕگەی ئاوەڵە، وەرگرتن) چالاکیان پتر و زۆرتر دەردەکەون و لەم بەشە، کاراتر دەبن و دەور دەگێرن.
نمونەی ئەم دیاردەیە لە زوانی کوردیک:
بەفر ـ بەرف
ڕفاندن ـ فڕاندن
دامەزراندن ـ دامەرزاندن
چوقاندن ـ قوچاندن
هەوراز ـ هەرواز
تەرزە ـ تەزرە
باڕەکڵە ـ باڵەکڕە
جومعە ـ جوعمە
خیز ــ زیخ
قیز ــ زیق: قیزاندن ـ قیژاندن ـ زیقاندن
قۆچیە ـ قۆیچە
دەروێش ـ دەورێش
جگەر ـ جەرگ
ڕوانین ـ نواڕین
شیتو ـ شوتی
تینو ـ تونی
ڕێنمۆیی ـ ڕێمنۆیی
نمونەی ئەم دیاردەیە لە زوانە کۆن و بەراییەکانیش ئێگجار زۆر و چالاکە و بە هەمان ئاستەوە، بۆ زوانی ئێستا، بەجێ ماون. بۆ نمونە:
لە زوانی ئەوێستایی بۆ نمونە وشەی (بروا، brwā) کە بەواتای (برۆ، brō ) دێت لەگەڵ (ابرو، abru ) و (بروا، brwa) فارسی نوێ، هەمان دیاردەیە.
لە زوانی پەهلەویک (سُخر، suxr) لە فارسی نوێ (سُرخ، surx) بەواتای (ڕەنگی سور) دێت.
لە زوانی پەهلەویک (وەرف، varf) کوردی (بەفر، bafr) فارسی (بەرف، barf).
لە زوانی ئێرانیک (چەرخا، carxā)، پەهلەویک (چەخر، caxr)، کوردیک (چەرخ، carx)، فارسی (چەرخ، carx).
لەنێو بە ساڵاچوو و چینێکی نەخوێدەوار، دیاردەکە لە سیستمی سروشتی و ژینگەیی دێتە دەر و شێوەیەکی ناسروشتی و ناکۆکی وەرگرتن و دانەدەرەوەیی مێشکی و وشەسازی پەیدا دەبێت، وەکو:
سەقەت ــ سەتەق
فەقەت ـ فەتەق
ئەبزار ــ ئەرباز
شکوفە ـ فکوشە
مەکتەب ــ مەتکەب
لەعنەت ـ نەعلەت
@zimannasi
*تێبینی: ئەم دیاردانە لەگەڵ دیاردەی "مێتاتێز" جیاوازن. دیاردەی مێتاتێز، دەکەوێتە شیپان و چوارچێوە سیستمی فۆنۆلۆجی و فۆنێتیکی ژینگەیی و سروشتی زوانی و زمانناسی کۆمەڵایەتی₄ و دەروناسی زوانی₅ و ئابوری زوانی و دیاردەی ناوازە و تایبەتی دیسێلیکا₆ کە تەیدا هەندێک جێگۆڕکی فۆنی بەپێی سروشتی زارگرتن و فۆنسازی منداڵ خۆزا ساز دەکرێت و دەردەکەوێت. بۆ نمونە: منداڵ کاتێک دەیهەوێت و دەخوازێت قسە بکات، فۆنەکان توشی جێگۆڕککردن دەکات، بۆ وێنە وشەی (قەڵەم) بە (قەمەڵ) بێژە دەکات، لەم ئاستە، دیاردەی سروشتی و کاتی "مێتاتێز" بەشێوەی سروشتی و ڕێسای تایبەتی زوانی ژینگەیی ئەم منداڵە، دەرناکەوێت و پەیدا نابێت:
#سابیرژاکاو
*درێژەی هەیە...
بۆ خوێندنەوەی درێژەی بابەتەکە، سەردانی ماڵپەڕی پەڕنوس بکەن:
https://www.pernus.org/show/152/detail
سپاس و پێزانین بۆ ناوەندی پەڕنوس و ماڵپەڕی کوردپێدیا بۆ بڵاوکردنەوەی بابەتەکە.
چەنێلی زمانناسی:
@zimannasi
@zimannasi سابیر ژاکاو
یەکێک لە دیاردە فۆنۆلۆجی₂ و گرێدراوی بازنەی مۆرفۆلۆجی₃ زوانیە کە بەپێی چەندین فەکتەری زانستی ئەم بازنە زانستیانەی هەر زوانەی دەردەکەوێت. سەرەتا با بزانین مێتاتێز یا جێگۆڕکێی دەنگی چیە؟
لەم دیاردەیە ئەمەی دەردەکەوێت و پەیدا دەبێت، ئەمەیە کە بەپێی سیستم و دەزگەی فۆنێتیکی و فۆنۆلۆجی هەر زوانێک لە بازنە و سازگەی بەرهەمهێنانی ئەم زوانانە و نزدیکی و هاوبەشی پەیوەندی سازگەیی ئەم فۆن و دەنگانە، ئەمە دو دەنگ یا دو بڕگە لە ئاستێک لە مکانیزمی سازگەیی و بەرهەمهێنانی خۆیان، جێگە و شوێنیان، دەگۆڕنەوە.
واتە دەنگێک یا پتر و زۆرتر لە بەش و پێکهاتەی وشەیەک، شوێن و جێگەی خۆیان دەگۆڕن کە دەنگی بڕگەی یەکەم جێگەی خۆی لەگەڵ دەنگی بڕگەی دوهەم دەگۆڕێت یا بەپێچەوانە دەنگی بڕگەی دوهەم جێگەی خۆی لەگەڵ بڕگەی یەکەم دەگۆڕێت. واتە زۆر جار ئێمە لەگەڵ وشەیەک ڕوبەڕو دەیبنەوە کە لە ئاستی داتای لێکسیمی و فەرهەنگی واژەیی هیچ جیاوازیان نیە و هەر یەک واتان، بەڵام شێوە و فۆڕم و ڕەواڵەتی وشەکە لە پێکهاتەی پیتەکانی، هەر یەک شتە و یەک پیتن، بەڵآم لە دو یا چەند وشەی شێوەی جودا، پیتەکان بە هەمان بارو واتاییەوە، پەیدا دخەبن و هەمان وشە بە هەمان واتاوە و هیچ جیاوازیەکیان نیە و ئەمە دەکرێت لە یەک تا چەند پیت، جیاوازیان هەبێت کە ئەم جیاوازی پیت و جێگۆڕکێیەی کە هەیانە، ئەرکی واجی ناگرن و واتای وشەکە ناگۆڕن و زۆر جار ئەم دیاردەیە دەبێت هۆی هەڵەتێگەیشتن لە زوان و بازنەی سیمای ناوچەیی و زوانی ژینگەیی زوانەکانی دیکەی هەر زوانێک کە هەست دەکرێت بەهۆی ئەمەی کە وشەکە لە چەند پیتێک لەگەڵ یەک جیاوازی شێوەیان هەیە، ئەمە وشەکەش لە زوانەکە نیە کە ئەمە بەپێی ئەم دیاردەیە، بۆمان ڕون دەبێتەوە. هۆکاری پەیدابونی ئەم دیاردە تایبەتە، ئەمەیە کە ئەم دیاردەیە پەیوەندی بە شێوە و ئاستی سیستمی فۆنۆلۆجی زوانی بەکارهێنەر و ئاخێوەرەوە هەیە کە ئەم دیاردەیە لە بەستێن و پێکهاتەی دەنگی و شوێنیان لە جێگەیەک کە فۆنەکان بە سادەیی لە یەک دانابڕێن و جودا ناکرێنەوە، دەردەکەوێت و پەیدا دەبێت کە پتر لە بەستێنی کۆنسۆنانتەکان ڕو دەدات و پەیدا دەبێت و لە بازنەی ڕێسا فۆنۆلۆجیەکانی هەر زوانێک، ئەمە بەپێی دۆخ و شێوەی سازگەیی و بەرهەمهێنان، دیاردەکە زەقتر دەبێت کە ئەم بەشانە لە بازنەی (نزمکردنەوە، تێچوون، بڕگەی ئاوەڵە، وەرگرتن) چالاکیان پتر و زۆرتر دەردەکەون و لەم بەشە، کاراتر دەبن و دەور دەگێرن.
نمونەی ئەم دیاردەیە لە زوانی کوردیک:
بەفر ـ بەرف
ڕفاندن ـ فڕاندن
دامەزراندن ـ دامەرزاندن
چوقاندن ـ قوچاندن
هەوراز ـ هەرواز
تەرزە ـ تەزرە
باڕەکڵە ـ باڵەکڕە
جومعە ـ جوعمە
خیز ــ زیخ
قیز ــ زیق: قیزاندن ـ قیژاندن ـ زیقاندن
قۆچیە ـ قۆیچە
دەروێش ـ دەورێش
جگەر ـ جەرگ
ڕوانین ـ نواڕین
شیتو ـ شوتی
تینو ـ تونی
ڕێنمۆیی ـ ڕێمنۆیی
نمونەی ئەم دیاردەیە لە زوانە کۆن و بەراییەکانیش ئێگجار زۆر و چالاکە و بە هەمان ئاستەوە، بۆ زوانی ئێستا، بەجێ ماون. بۆ نمونە:
لە زوانی ئەوێستایی بۆ نمونە وشەی (بروا، brwā) کە بەواتای (برۆ، brō ) دێت لەگەڵ (ابرو، abru ) و (بروا، brwa) فارسی نوێ، هەمان دیاردەیە.
لە زوانی پەهلەویک (سُخر، suxr) لە فارسی نوێ (سُرخ، surx) بەواتای (ڕەنگی سور) دێت.
لە زوانی پەهلەویک (وەرف، varf) کوردی (بەفر، bafr) فارسی (بەرف، barf).
لە زوانی ئێرانیک (چەرخا، carxā)، پەهلەویک (چەخر، caxr)، کوردیک (چەرخ، carx)، فارسی (چەرخ، carx).
لەنێو بە ساڵاچوو و چینێکی نەخوێدەوار، دیاردەکە لە سیستمی سروشتی و ژینگەیی دێتە دەر و شێوەیەکی ناسروشتی و ناکۆکی وەرگرتن و دانەدەرەوەیی مێشکی و وشەسازی پەیدا دەبێت، وەکو:
سەقەت ــ سەتەق
فەقەت ـ فەتەق
ئەبزار ــ ئەرباز
شکوفە ـ فکوشە
مەکتەب ــ مەتکەب
لەعنەت ـ نەعلەت
@zimannasi
*تێبینی: ئەم دیاردانە لەگەڵ دیاردەی "مێتاتێز" جیاوازن. دیاردەی مێتاتێز، دەکەوێتە شیپان و چوارچێوە سیستمی فۆنۆلۆجی و فۆنێتیکی ژینگەیی و سروشتی زوانی و زمانناسی کۆمەڵایەتی₄ و دەروناسی زوانی₅ و ئابوری زوانی و دیاردەی ناوازە و تایبەتی دیسێلیکا₆ کە تەیدا هەندێک جێگۆڕکی فۆنی بەپێی سروشتی زارگرتن و فۆنسازی منداڵ خۆزا ساز دەکرێت و دەردەکەوێت. بۆ نمونە: منداڵ کاتێک دەیهەوێت و دەخوازێت قسە بکات، فۆنەکان توشی جێگۆڕککردن دەکات، بۆ وێنە وشەی (قەڵەم) بە (قەمەڵ) بێژە دەکات، لەم ئاستە، دیاردەی سروشتی و کاتی "مێتاتێز" بەشێوەی سروشتی و ڕێسای تایبەتی زوانی ژینگەیی ئەم منداڵە، دەرناکەوێت و پەیدا نابێت:
#سابیرژاکاو
*درێژەی هەیە...
بۆ خوێندنەوەی درێژەی بابەتەکە، سەردانی ماڵپەڕی پەڕنوس بکەن:
https://www.pernus.org/show/152/detail
سپاس و پێزانین بۆ ناوەندی پەڕنوس و ماڵپەڕی کوردپێدیا بۆ بڵاوکردنەوەی بابەتەکە.
چەنێلی زمانناسی:
@zimannasi
لە تیۆری فەیلەسوفی ئایدیالیستی ئەڵمانیدا ـــ هیگڵ (١٧٧٠-١٨٣١)
( تێز ــ دژە تێز ــ سەنتێز/ تێهەڵکێش، کۆکردنەوە) سێ قۆناغی پرۆسەی پەرەسەندنی ڕۆحی مرۆڤن، هەمیشە لە گەڕاندان بەدوای حەقیقەتدا.
ئەگە ئەم 'تێز' و 'دژە تێز' و 'سەنتێزە' ببەستینەوە دەربارەی ژیانی پێکەوەیی، دەبێت بڵێن سێ جۆر ژیانی پێکەوەی هەیە
١ـ پێکەوەبوونی شەهوەت پەرستانە، تێز (پۆزەتیڤ ـــ نێگەتیڤ)
٢ـ پێکەوەبوونی دەسەڵات خوازانە، دژەتێز (پۆزەتیڤ ـــ نیگەتیڤ)
٣ـ پێکەوە بوونی هاوڕێیانە، سەنتێز (پۆزەتیڤ ـــ نیگەتیڤ ـــ پۆزەتیڤ)
سەرەتا پێکەوە بوونێک هەیە. (پیاو باڵادەست/ سەردارە، ژن تێدا ژێردەستە/ کۆیلەیە). لێرەدە سەردار کۆیلەی هێندە لەبەرچاو سووک دەبێت، نایبینێت وەک ئەوەی مرۆڤ بێت و شایەنی ئازادی بێت، واتا ژن لەوێ تەنها وەکو ئۆبژەیەکی سێکسی لێدێت. "لەناوەوە ژن بەهۆی باڵادەستی و هێزی نێرەوە هێندە ناسک و مێ دەبێتەوە، دەروونی ئەم مێبوونەی لە رێگای زمان و هەڵسوکەوتیەوە بۆشاییەک پەیدا دەکات، کە پیاو دواتر ئەم مێبونەی ژنەکەی لێی دەبێتە گرفتێک و پێی پڕ ناکرێتەوە، له کۆتایی ژیانێکی تەواو لە گومان و دڵپیسی و هاوسەرگیریان لێ دەبێ بە دۆزەخ."
جۆری دووهەمیان. (ژن باڶادەست/ سەردارە، پیاو ژێردەستە/کۆیلە) لەم پەیوەندیەشدا ژن ڕۆڵی ئاغا دەبینێت و وەک ئەشکەنجەدەر/ سادیست دەردەکەوێت، پیاو لەم پەیوەندەیەدا فالۆسی خەسێنراوە و ژن وەک سوژە مامەڵەی دەکات، فالۆس کە خۆی سیمبوڵی دەسەڵاتی گەورەی دەروونیە، ژنەکە بە نەفی کردنی چووکی پیاوەکەی خۆی دەخاتە جێگای ئەو، لێرەشدا پیاو بەهۆی نەبوونی ئیرادەو نەبوونی توانای دەرچوون لە ژێر ڕکێفی ژن، ناتوانێ ڕۆح بە یەکتر ببەخشن و بە ئەرک و بەرپرسیاریەتی خۆی هەستێ.
بەڵام بۆ هیگڵ جۆرێکی دیکەی پێکەوە بوون هەیە کە تێدا [کۆیلە و سەردار] لە ڕێگەی بیرکردنەوەی دیالێکتیکی ــ دانپێدانان و ئاشت بوونەوە، دوو لایەنە ناکۆکەکان تێهەڵکێش دەکەن، واتا ئەم ناکۆکیانە دەبنە هۆکاری گۆڕان و جووڵانی ئەم لایەنانە بەرەو یەکێتییەکەیان کە هیگڵ ناوی دەنێت سەنتێز/ تێهەڵکێش.
هێگل جەخت لەسەر یەکسانیی پەیوەندییەکانی نێوان دووخودئاگا دەکاتەوە لەپێناو دروستبوونی داننان بەیەکتردا وەک دوو خودئاگای ئازادی لەسەر پێی خۆ وەستاو. بەپێچەوانەشەوە، ئەگەر یەکسانیی پەیوەندییەکان نەیەتە کایەوە، ئەوا مەیسەربوونی عەشق و هاوڕێیەتی و چاکە و پەیوەندیی پێکەوەیی، ڕووت و مەحاڵ دەبن، ئەم خودئاگایانە ئاوێنەی یەکترن، بۆ تێربوون چاو لە دەرو ئەویترن، چونکە خودئاگا ناتوانێت خۆی سەرچاوەی تێربوون و ڕەزامەندی خۆی بێت، بەڵکو ئەوە ئەویتری خودئاگایە لەڕێگەی دانپێدانانی دوولایەنەوە تێری دەکات.
بۆیە ساتی دیالێکتیک سەرهەڵدانی تێهەڵکێشی تێز و دژەتێزە، یا یەکێتیی نێوانیانە کە ساتێکی نوێیە، ئەگەر تێهەڵکێش یا "هاوسەرگیری" دوو ساتەکەی پێشوو ڕەت نەکات جووڵانی دیالێکتیکی بە دواقۆناخی ناگات. تێهەڵکێش لە ڕەتکردنەکدا تێز و دژەتێز جێ ناهێڵێت بەڵکو لە نێو خۆیدا هەڵیاندەگرێت و بەرەو قۆناخێکی پێشکەوتووتریان دەبات، ئەگەر تێهەڵکێش تێز و دژەتێزی تێدا نەبێت، ئەوا ناتوانێت وەکو ساتێکی نوێ لە هەردووکیان دەڵەمەندتر بێت. کەواتە جووڵانی دیالێکتیکی بەردەوام بە نێو ئەم پرۆسەیەدا تێدەپەڕێت تاکو ناکۆکییەکانی نێوان لایەنە دژەکان لە ڕێگەی یەکگرتنیانەوە لەناو ببات.
وەک ئەوەی کە ڕوونە ئافرەت و پیاو یەکسان نین جیاوازیش نین، ئەوان دوو بێ هاوتان، پێکگەیشتن و تێهەڵکێشکردنی دوو بێ هاوتاش جوانی دەبەخشێ بە بوون. (نە سەردا بێ کۆیلە بوونی هەیە نە کۆیلەش بێ سەردار) واتا سەردار و کۆیلە بە تێگەیشتن لە ستەمکاری وەک ئەرکێکی معریفی و ئەخلاقی پێویستیان بە گەشەکردن هەیە، بۆ ئەوەی بوونی خۆیان پڕ و تەواو بکەن، لەوێدا سەردار وەکو "شت" سەیری کۆیلە ناکات، ڕەعیەتیش ئەوەندە موعجیب بە سەردار نابێت تا لێی ببێتە "خودایەک". ئینجا ئەم فۆرمە لە هۆشیاری تەنها ژن و پیاو لە دۆخی خودئاگایی دا دەتوانن تێدا سەرکەوتووبن.
هەر بۆیە لەنێوان هەرسێ جۆرەکەی پێکەوەبوون تەنها پێکەوەبوونی هاوڕێیانە لەڕێگەی دانپێدانان و بە رەزامەندی دوو لایەنە ئەخلاقیانەیە، دەنا هەردوو جۆرەکەی تری پێکەوە بوون خوڵقێنەری بێ ئەخلاقی و ستەمکاریە، کە قوربانی ستەمکاری و بێ رێزی بە (ئەویدی) لێ دەکەوێتەوە، نەک هەر ئەوە بگڕە ئەم جۆرە پێکەوە بوونانە دەبێتە کۆڵەکەی ڕاگری ستەمکاریی هەر بەهۆی ستەمکاریشەوە ئەم هاوسەرگیرییە لە ئایندی نزیکدا درزی تێدەکەوێت و هەڵدەوەشێتەوە.
ڕ: سمایل خلیل
( تێز ــ دژە تێز ــ سەنتێز/ تێهەڵکێش، کۆکردنەوە) سێ قۆناغی پرۆسەی پەرەسەندنی ڕۆحی مرۆڤن، هەمیشە لە گەڕاندان بەدوای حەقیقەتدا.
ئەگە ئەم 'تێز' و 'دژە تێز' و 'سەنتێزە' ببەستینەوە دەربارەی ژیانی پێکەوەیی، دەبێت بڵێن سێ جۆر ژیانی پێکەوەی هەیە
١ـ پێکەوەبوونی شەهوەت پەرستانە، تێز (پۆزەتیڤ ـــ نێگەتیڤ)
٢ـ پێکەوەبوونی دەسەڵات خوازانە، دژەتێز (پۆزەتیڤ ـــ نیگەتیڤ)
٣ـ پێکەوە بوونی هاوڕێیانە، سەنتێز (پۆزەتیڤ ـــ نیگەتیڤ ـــ پۆزەتیڤ)
سەرەتا پێکەوە بوونێک هەیە. (پیاو باڵادەست/ سەردارە، ژن تێدا ژێردەستە/ کۆیلەیە). لێرەدە سەردار کۆیلەی هێندە لەبەرچاو سووک دەبێت، نایبینێت وەک ئەوەی مرۆڤ بێت و شایەنی ئازادی بێت، واتا ژن لەوێ تەنها وەکو ئۆبژەیەکی سێکسی لێدێت. "لەناوەوە ژن بەهۆی باڵادەستی و هێزی نێرەوە هێندە ناسک و مێ دەبێتەوە، دەروونی ئەم مێبوونەی لە رێگای زمان و هەڵسوکەوتیەوە بۆشاییەک پەیدا دەکات، کە پیاو دواتر ئەم مێبونەی ژنەکەی لێی دەبێتە گرفتێک و پێی پڕ ناکرێتەوە، له کۆتایی ژیانێکی تەواو لە گومان و دڵپیسی و هاوسەرگیریان لێ دەبێ بە دۆزەخ."
جۆری دووهەمیان. (ژن باڶادەست/ سەردارە، پیاو ژێردەستە/کۆیلە) لەم پەیوەندیەشدا ژن ڕۆڵی ئاغا دەبینێت و وەک ئەشکەنجەدەر/ سادیست دەردەکەوێت، پیاو لەم پەیوەندەیەدا فالۆسی خەسێنراوە و ژن وەک سوژە مامەڵەی دەکات، فالۆس کە خۆی سیمبوڵی دەسەڵاتی گەورەی دەروونیە، ژنەکە بە نەفی کردنی چووکی پیاوەکەی خۆی دەخاتە جێگای ئەو، لێرەشدا پیاو بەهۆی نەبوونی ئیرادەو نەبوونی توانای دەرچوون لە ژێر ڕکێفی ژن، ناتوانێ ڕۆح بە یەکتر ببەخشن و بە ئەرک و بەرپرسیاریەتی خۆی هەستێ.
بەڵام بۆ هیگڵ جۆرێکی دیکەی پێکەوە بوون هەیە کە تێدا [کۆیلە و سەردار] لە ڕێگەی بیرکردنەوەی دیالێکتیکی ــ دانپێدانان و ئاشت بوونەوە، دوو لایەنە ناکۆکەکان تێهەڵکێش دەکەن، واتا ئەم ناکۆکیانە دەبنە هۆکاری گۆڕان و جووڵانی ئەم لایەنانە بەرەو یەکێتییەکەیان کە هیگڵ ناوی دەنێت سەنتێز/ تێهەڵکێش.
هێگل جەخت لەسەر یەکسانیی پەیوەندییەکانی نێوان دووخودئاگا دەکاتەوە لەپێناو دروستبوونی داننان بەیەکتردا وەک دوو خودئاگای ئازادی لەسەر پێی خۆ وەستاو. بەپێچەوانەشەوە، ئەگەر یەکسانیی پەیوەندییەکان نەیەتە کایەوە، ئەوا مەیسەربوونی عەشق و هاوڕێیەتی و چاکە و پەیوەندیی پێکەوەیی، ڕووت و مەحاڵ دەبن، ئەم خودئاگایانە ئاوێنەی یەکترن، بۆ تێربوون چاو لە دەرو ئەویترن، چونکە خودئاگا ناتوانێت خۆی سەرچاوەی تێربوون و ڕەزامەندی خۆی بێت، بەڵکو ئەوە ئەویتری خودئاگایە لەڕێگەی دانپێدانانی دوولایەنەوە تێری دەکات.
بۆیە ساتی دیالێکتیک سەرهەڵدانی تێهەڵکێشی تێز و دژەتێزە، یا یەکێتیی نێوانیانە کە ساتێکی نوێیە، ئەگەر تێهەڵکێش یا "هاوسەرگیری" دوو ساتەکەی پێشوو ڕەت نەکات جووڵانی دیالێکتیکی بە دواقۆناخی ناگات. تێهەڵکێش لە ڕەتکردنەکدا تێز و دژەتێز جێ ناهێڵێت بەڵکو لە نێو خۆیدا هەڵیاندەگرێت و بەرەو قۆناخێکی پێشکەوتووتریان دەبات، ئەگەر تێهەڵکێش تێز و دژەتێزی تێدا نەبێت، ئەوا ناتوانێت وەکو ساتێکی نوێ لە هەردووکیان دەڵەمەندتر بێت. کەواتە جووڵانی دیالێکتیکی بەردەوام بە نێو ئەم پرۆسەیەدا تێدەپەڕێت تاکو ناکۆکییەکانی نێوان لایەنە دژەکان لە ڕێگەی یەکگرتنیانەوە لەناو ببات.
وەک ئەوەی کە ڕوونە ئافرەت و پیاو یەکسان نین جیاوازیش نین، ئەوان دوو بێ هاوتان، پێکگەیشتن و تێهەڵکێشکردنی دوو بێ هاوتاش جوانی دەبەخشێ بە بوون. (نە سەردا بێ کۆیلە بوونی هەیە نە کۆیلەش بێ سەردار) واتا سەردار و کۆیلە بە تێگەیشتن لە ستەمکاری وەک ئەرکێکی معریفی و ئەخلاقی پێویستیان بە گەشەکردن هەیە، بۆ ئەوەی بوونی خۆیان پڕ و تەواو بکەن، لەوێدا سەردار وەکو "شت" سەیری کۆیلە ناکات، ڕەعیەتیش ئەوەندە موعجیب بە سەردار نابێت تا لێی ببێتە "خودایەک". ئینجا ئەم فۆرمە لە هۆشیاری تەنها ژن و پیاو لە دۆخی خودئاگایی دا دەتوانن تێدا سەرکەوتووبن.
هەر بۆیە لەنێوان هەرسێ جۆرەکەی پێکەوەبوون تەنها پێکەوەبوونی هاوڕێیانە لەڕێگەی دانپێدانان و بە رەزامەندی دوو لایەنە ئەخلاقیانەیە، دەنا هەردوو جۆرەکەی تری پێکەوە بوون خوڵقێنەری بێ ئەخلاقی و ستەمکاریە، کە قوربانی ستەمکاری و بێ رێزی بە (ئەویدی) لێ دەکەوێتەوە، نەک هەر ئەوە بگڕە ئەم جۆرە پێکەوە بوونانە دەبێتە کۆڵەکەی ڕاگری ستەمکاریی هەر بەهۆی ستەمکاریشەوە ئەم هاوسەرگیرییە لە ئایندی نزیکدا درزی تێدەکەوێت و هەڵدەوەشێتەوە.
ڕ: سمایل خلیل
Forwarded from زانستـــے زمان
لە تیۆری فەیلەسوفی ئایدیالیستی ئەڵمانیدا ـــ هیگڵ (١٧٧٠-١٨٣١)
( تێز ــ دژە تێز ــ سەنتێز/ تێهەڵکێش، کۆکردنەوە) سێ قۆناغی پرۆسەی پەرەسەندنی ڕۆحی مرۆڤن، هەمیشە لە گەڕاندان بەدوای حەقیقەتدا.
ئەگە ئەم 'تێز' و 'دژە تێز' و 'سەنتێزە' ببەستینەوە دەربارەی ژیانی پێکەوەیی، دەبێت بڵێن سێ جۆر ژیانی پێکەوەی هەیە
١ـ پێکەوەبوونی شەهوەت پەرستانە، تێز (پۆزەتیڤ ـــ نێگەتیڤ)
٢ـ پێکەوەبوونی دەسەڵات خوازانە، دژەتێز (پۆزەتیڤ ـــ نیگەتیڤ)
٣ـ پێکەوە بوونی هاوڕێیانە، سەنتێز (پۆزەتیڤ ـــ نیگەتیڤ ـــ پۆزەتیڤ)
سەرەتا پێکەوە بوونێک هەیە. (پیاو باڵادەست/ سەردارە، ژن تێدا ژێردەستە/ کۆیلەیە). لێرەدە سەردار کۆیلەی هێندە لەبەرچاو سووک دەبێت، نایبینێت وەک ئەوەی مرۆڤ بێت و شایەنی ئازادی بێت، واتا ژن لەوێ تەنها وەکو ئۆبژەیەکی سێکسی لێدێت. "لەناوەوە ژن بەهۆی باڵادەستی و هێزی نێرەوە هێندە ناسک و مێ دەبێتەوە، دەروونی ئەم مێبوونەی لە رێگای زمان و هەڵسوکەوتیەوە بۆشاییەک پەیدا دەکات، کە پیاو دواتر ئەم مێبونەی ژنەکەی لێی دەبێتە گرفتێک و پێی پڕ ناکرێتەوە، له کۆتایی ژیانێکی تەواو لە گومان و دڵپیسی و هاوسەرگیریان لێ دەبێ بە دۆزەخ."
جۆری دووهەمیان. (ژن باڶادەست/ سەردارە، پیاو ژێردەستە/کۆیلە) لەم پەیوەندیەشدا ژن ڕۆڵی ئاغا دەبینێت و وەک ئەشکەنجەدەر/ سادیست دەردەکەوێت، پیاو لەم پەیوەندەیەدا فالۆسی خەسێنراوە و ژن وەک سوژە مامەڵەی دەکات، فالۆس کە خۆی سیمبوڵی دەسەڵاتی گەورەی دەروونیە، ژنەکە بە نەفی کردنی چووکی پیاوەکەی خۆی دەخاتە جێگای ئەو، لێرەشدا پیاو بەهۆی نەبوونی ئیرادەو نەبوونی توانای دەرچوون لە ژێر ڕکێفی ژن، ناتوانێ ڕۆح بە یەکتر ببەخشن و بە ئەرک و بەرپرسیاریەتی خۆی هەستێ.
بەڵام بۆ هیگڵ جۆرێکی دیکەی پێکەوە بوون هەیە کە تێدا [کۆیلە و سەردار] لە ڕێگەی بیرکردنەوەی دیالێکتیکی ــ دانپێدانان و ئاشت بوونەوە، دوو لایەنە ناکۆکەکان تێهەڵکێش دەکەن، واتا ئەم ناکۆکیانە دەبنە هۆکاری گۆڕان و جووڵانی ئەم لایەنانە بەرەو یەکێتییەکەیان کە هیگڵ ناوی دەنێت سەنتێز/ تێهەڵکێش.
هێگل جەخت لەسەر یەکسانیی پەیوەندییەکانی نێوان دووخودئاگا دەکاتەوە لەپێناو دروستبوونی داننان بەیەکتردا وەک دوو خودئاگای ئازادی لەسەر پێی خۆ وەستاو. بەپێچەوانەشەوە، ئەگەر یەکسانیی پەیوەندییەکان نەیەتە کایەوە، ئەوا مەیسەربوونی عەشق و هاوڕێیەتی و چاکە و پەیوەندیی پێکەوەیی، ڕووت و مەحاڵ دەبن، ئەم خودئاگایانە ئاوێنەی یەکترن، بۆ تێربوون چاو لە دەرو ئەویترن، چونکە خودئاگا ناتوانێت خۆی سەرچاوەی تێربوون و ڕەزامەندی خۆی بێت، بەڵکو ئەوە ئەویتری خودئاگایە لەڕێگەی دانپێدانانی دوولایەنەوە تێری دەکات.
بۆیە ساتی دیالێکتیک سەرهەڵدانی تێهەڵکێشی تێز و دژەتێزە، یا یەکێتیی نێوانیانە کە ساتێکی نوێیە، ئەگەر تێهەڵکێش یا "هاوسەرگیری" دوو ساتەکەی پێشوو ڕەت نەکات جووڵانی دیالێکتیکی بە دواقۆناخی ناگات. تێهەڵکێش لە ڕەتکردنەکدا تێز و دژەتێز جێ ناهێڵێت بەڵکو لە نێو خۆیدا هەڵیاندەگرێت و بەرەو قۆناخێکی پێشکەوتووتریان دەبات، ئەگەر تێهەڵکێش تێز و دژەتێزی تێدا نەبێت، ئەوا ناتوانێت وەکو ساتێکی نوێ لە هەردووکیان دەڵەمەندتر بێت. کەواتە جووڵانی دیالێکتیکی بەردەوام بە نێو ئەم پرۆسەیەدا تێدەپەڕێت تاکو ناکۆکییەکانی نێوان لایەنە دژەکان لە ڕێگەی یەکگرتنیانەوە لەناو ببات.
وەک ئەوەی کە ڕوونە ئافرەت و پیاو یەکسان نین جیاوازیش نین، ئەوان دوو بێ هاوتان، پێکگەیشتن و تێهەڵکێشکردنی دوو بێ هاوتاش جوانی دەبەخشێ بە بوون. (نە سەردا بێ کۆیلە بوونی هەیە نە کۆیلەش بێ سەردار) واتا سەردار و کۆیلە بە تێگەیشتن لە ستەمکاری وەک ئەرکێکی معریفی و ئەخلاقی پێویستیان بە گەشەکردن هەیە، بۆ ئەوەی بوونی خۆیان پڕ و تەواو بکەن، لەوێدا سەردار وەکو "شت" سەیری کۆیلە ناکات، ڕەعیەتیش ئەوەندە موعجیب بە سەردار نابێت تا لێی ببێتە "خودایەک". ئینجا ئەم فۆرمە لە هۆشیاری تەنها ژن و پیاو لە دۆخی خودئاگایی دا دەتوانن تێدا سەرکەوتووبن.
هەر بۆیە لەنێوان هەرسێ جۆرەکەی پێکەوەبوون تەنها پێکەوەبوونی هاوڕێیانە لەڕێگەی دانپێدانان و بە رەزامەندی دوو لایەنە ئەخلاقیانەیە، دەنا هەردوو جۆرەکەی تری پێکەوە بوون خوڵقێنەری بێ ئەخلاقی و ستەمکاریە، کە قوربانی ستەمکاری و بێ رێزی بە (ئەویدی) لێ دەکەوێتەوە، نەک هەر ئەوە بگڕە ئەم جۆرە پێکەوە بوونانە دەبێتە کۆڵەکەی ڕاگری ستەمکاریی هەر بەهۆی ستەمکاریشەوە ئەم هاوسەرگیرییە لە ئایندی نزیکدا درزی تێدەکەوێت و هەڵدەوەشێتەوە.
ڕ: سمایل خلیل
( تێز ــ دژە تێز ــ سەنتێز/ تێهەڵکێش، کۆکردنەوە) سێ قۆناغی پرۆسەی پەرەسەندنی ڕۆحی مرۆڤن، هەمیشە لە گەڕاندان بەدوای حەقیقەتدا.
ئەگە ئەم 'تێز' و 'دژە تێز' و 'سەنتێزە' ببەستینەوە دەربارەی ژیانی پێکەوەیی، دەبێت بڵێن سێ جۆر ژیانی پێکەوەی هەیە
١ـ پێکەوەبوونی شەهوەت پەرستانە، تێز (پۆزەتیڤ ـــ نێگەتیڤ)
٢ـ پێکەوەبوونی دەسەڵات خوازانە، دژەتێز (پۆزەتیڤ ـــ نیگەتیڤ)
٣ـ پێکەوە بوونی هاوڕێیانە، سەنتێز (پۆزەتیڤ ـــ نیگەتیڤ ـــ پۆزەتیڤ)
سەرەتا پێکەوە بوونێک هەیە. (پیاو باڵادەست/ سەردارە، ژن تێدا ژێردەستە/ کۆیلەیە). لێرەدە سەردار کۆیلەی هێندە لەبەرچاو سووک دەبێت، نایبینێت وەک ئەوەی مرۆڤ بێت و شایەنی ئازادی بێت، واتا ژن لەوێ تەنها وەکو ئۆبژەیەکی سێکسی لێدێت. "لەناوەوە ژن بەهۆی باڵادەستی و هێزی نێرەوە هێندە ناسک و مێ دەبێتەوە، دەروونی ئەم مێبوونەی لە رێگای زمان و هەڵسوکەوتیەوە بۆشاییەک پەیدا دەکات، کە پیاو دواتر ئەم مێبونەی ژنەکەی لێی دەبێتە گرفتێک و پێی پڕ ناکرێتەوە، له کۆتایی ژیانێکی تەواو لە گومان و دڵپیسی و هاوسەرگیریان لێ دەبێ بە دۆزەخ."
جۆری دووهەمیان. (ژن باڶادەست/ سەردارە، پیاو ژێردەستە/کۆیلە) لەم پەیوەندیەشدا ژن ڕۆڵی ئاغا دەبینێت و وەک ئەشکەنجەدەر/ سادیست دەردەکەوێت، پیاو لەم پەیوەندەیەدا فالۆسی خەسێنراوە و ژن وەک سوژە مامەڵەی دەکات، فالۆس کە خۆی سیمبوڵی دەسەڵاتی گەورەی دەروونیە، ژنەکە بە نەفی کردنی چووکی پیاوەکەی خۆی دەخاتە جێگای ئەو، لێرەشدا پیاو بەهۆی نەبوونی ئیرادەو نەبوونی توانای دەرچوون لە ژێر ڕکێفی ژن، ناتوانێ ڕۆح بە یەکتر ببەخشن و بە ئەرک و بەرپرسیاریەتی خۆی هەستێ.
بەڵام بۆ هیگڵ جۆرێکی دیکەی پێکەوە بوون هەیە کە تێدا [کۆیلە و سەردار] لە ڕێگەی بیرکردنەوەی دیالێکتیکی ــ دانپێدانان و ئاشت بوونەوە، دوو لایەنە ناکۆکەکان تێهەڵکێش دەکەن، واتا ئەم ناکۆکیانە دەبنە هۆکاری گۆڕان و جووڵانی ئەم لایەنانە بەرەو یەکێتییەکەیان کە هیگڵ ناوی دەنێت سەنتێز/ تێهەڵکێش.
هێگل جەخت لەسەر یەکسانیی پەیوەندییەکانی نێوان دووخودئاگا دەکاتەوە لەپێناو دروستبوونی داننان بەیەکتردا وەک دوو خودئاگای ئازادی لەسەر پێی خۆ وەستاو. بەپێچەوانەشەوە، ئەگەر یەکسانیی پەیوەندییەکان نەیەتە کایەوە، ئەوا مەیسەربوونی عەشق و هاوڕێیەتی و چاکە و پەیوەندیی پێکەوەیی، ڕووت و مەحاڵ دەبن، ئەم خودئاگایانە ئاوێنەی یەکترن، بۆ تێربوون چاو لە دەرو ئەویترن، چونکە خودئاگا ناتوانێت خۆی سەرچاوەی تێربوون و ڕەزامەندی خۆی بێت، بەڵکو ئەوە ئەویتری خودئاگایە لەڕێگەی دانپێدانانی دوولایەنەوە تێری دەکات.
بۆیە ساتی دیالێکتیک سەرهەڵدانی تێهەڵکێشی تێز و دژەتێزە، یا یەکێتیی نێوانیانە کە ساتێکی نوێیە، ئەگەر تێهەڵکێش یا "هاوسەرگیری" دوو ساتەکەی پێشوو ڕەت نەکات جووڵانی دیالێکتیکی بە دواقۆناخی ناگات. تێهەڵکێش لە ڕەتکردنەکدا تێز و دژەتێز جێ ناهێڵێت بەڵکو لە نێو خۆیدا هەڵیاندەگرێت و بەرەو قۆناخێکی پێشکەوتووتریان دەبات، ئەگەر تێهەڵکێش تێز و دژەتێزی تێدا نەبێت، ئەوا ناتوانێت وەکو ساتێکی نوێ لە هەردووکیان دەڵەمەندتر بێت. کەواتە جووڵانی دیالێکتیکی بەردەوام بە نێو ئەم پرۆسەیەدا تێدەپەڕێت تاکو ناکۆکییەکانی نێوان لایەنە دژەکان لە ڕێگەی یەکگرتنیانەوە لەناو ببات.
وەک ئەوەی کە ڕوونە ئافرەت و پیاو یەکسان نین جیاوازیش نین، ئەوان دوو بێ هاوتان، پێکگەیشتن و تێهەڵکێشکردنی دوو بێ هاوتاش جوانی دەبەخشێ بە بوون. (نە سەردا بێ کۆیلە بوونی هەیە نە کۆیلەش بێ سەردار) واتا سەردار و کۆیلە بە تێگەیشتن لە ستەمکاری وەک ئەرکێکی معریفی و ئەخلاقی پێویستیان بە گەشەکردن هەیە، بۆ ئەوەی بوونی خۆیان پڕ و تەواو بکەن، لەوێدا سەردار وەکو "شت" سەیری کۆیلە ناکات، ڕەعیەتیش ئەوەندە موعجیب بە سەردار نابێت تا لێی ببێتە "خودایەک". ئینجا ئەم فۆرمە لە هۆشیاری تەنها ژن و پیاو لە دۆخی خودئاگایی دا دەتوانن تێدا سەرکەوتووبن.
هەر بۆیە لەنێوان هەرسێ جۆرەکەی پێکەوەبوون تەنها پێکەوەبوونی هاوڕێیانە لەڕێگەی دانپێدانان و بە رەزامەندی دوو لایەنە ئەخلاقیانەیە، دەنا هەردوو جۆرەکەی تری پێکەوە بوون خوڵقێنەری بێ ئەخلاقی و ستەمکاریە، کە قوربانی ستەمکاری و بێ رێزی بە (ئەویدی) لێ دەکەوێتەوە، نەک هەر ئەوە بگڕە ئەم جۆرە پێکەوە بوونانە دەبێتە کۆڵەکەی ڕاگری ستەمکاریی هەر بەهۆی ستەمکاریشەوە ئەم هاوسەرگیرییە لە ئایندی نزیکدا درزی تێدەکەوێت و هەڵدەوەشێتەوە.
ڕ: سمایل خلیل
Forwarded from ڪوردانە بۆ ڪورد
سـڵاو
فۆنیم یان واچ لە زمانەوانیدا بە بچووکترین بەشی وتە (قسە) دەگوترێت دەبێتە ھۆی گۆڕینی واتای وشە.
واچەکان بچووکترین یەکەی دەنگیی سەربەخۆن و جیاوازی واتایی پێک دەھێنن،
بۆ وێنە لە کوردیدا «ر» و «ڕ» دوو واچن، لە بەر ئەوەی کە لە دوو وشەی وەک (کەر و کەڕ) دا دەبنە ھۆی جیاوازی واتایی، بەڵام لە بڕێ زماندا (وەک زمانی فارسی، ئینگلیسی و..) یەک واچن، چونکوو واتا ناگۆڕن.
مۆرفیمەکان بە یارمەتی واچەکان دروست دەبن (یەک یان چەن مۆرفیمیش، وشەیێ پێک دێنن). بۆ وێنە: «تۆ» لە دوو واچی «ت» (t) و «ۆ» (o) پێک ھاتووە.
ئەو دەنگانەی کە لە سیستەمی دەنگی ھەر زمانێک دەبنە ھۆی جیاوازی واتایی لە وشەکاندا و دابەش ناکرێن، بە واچ دەناسرێن.
ئەرکی سەرەکی واچ بریتییە لە «جیاکردنەوەی یەکەکانی وتە لە یەکتر و بەدیھێنانی جیاوازی واتایی لە یەکەکانی وتەدا». لە تێکەڵ بوونی [ یەکەکان و ڕیتەکانی دەنگی (قاڵب) ] لەگەڵ [یەکەکان و ڕیتەکانی واتایی]، سیستەمی پێوەندی، واتە زمان بەدی دێت.
ھەر کۆمەڵگایەکی زمانی، شێوەی نووسینی ھەبێ یا نە، لە ژمارەیەکی سنووردار واچ کەڵک وەردەگرێ، کە پێویست نییە لە واچی زمانەکانی تر بچێ.
بە وتەی زمانناسان، ھەموو زمانەکان واچین.
گۆکردنی واچەکان لە یەک زماندا ھەمیشە وەک‌یەک نیە، ئەم جیاوازییەش نابێتە ھۆی خولقاندنی دوو واچی جیاواز، بۆ وێنە [د] و [ڎ] لە زمانی کوردیدا، لە باری فۆنۆلۆجییەوە یەکسانن، چونکوو ھیچ دوو وشەیەک (بە واتای جیاوازەوە) لە زمانی کوردیدا پەیدا نابێ کە جیاوازی نێوانیان، تەنیا لە[د] و [ڎ] دا بێ. لە بڕێ شێوەزارەکانی زمانی کوردیدا [د] و لە بڕێکی تردا [ڎ] باوە. وەک: (بادام و باڎام، سەد و سەڎ، و...) یان [س] و [ص] وەک: (سەد و صەد، سەوزی و صەوزی، و...)
ئەبێ بزانین واچ لەگەڵ پیتدا جیاوازە. پیت شێوەی نووسراوی واچە.
واچ شێوەی زارەکی پیتە.
ئەم دوانە ھەمیشە پێوەندییەکی یەکسانیان نییە.
لەوانەیە لە بڕێ زماندا، بڕێ واچ شێوەی نووسینیان بۆ دانەنرابێت؛ بۆ وێنە لە ڕێنووسی ئارامی زمانی کوردیدا، ھیچ پیتێک بۆ واچی بزرۆکە=(I،i) دەسنیشان نەکراوە، وەک لە وشەی (سڕ) واچی بزرۆکە (i،I) لە نێوان واچی «س» و «ڕ» دا نییە و پیتی بۆ دانەنریاوە و نانووسرێت.
لقێک لە زمانەوانی دەپەرژێتە سەر واچەکان و بە فۆنۆلۆجی دەناسرێت. زمانی کوردی ٣٧ واچی ھەیە، کە ٨یان دەنگدار و ٢٩یان بێدەنگن:
٢٩ واچی بێدەنگ (کپ): ئ ب پ ت ﺝ ﭺ ﺡ ﺥ د ر ڕ ز ژ س ﺶ ﻉ ﻍ ﻑ ﭪ ق ﮎ ﮒ ل ڵ م ن ﻭ ﻫ ﯼ
٨ واچی دەنگدار (بزوێن):
ا، ی، ۆ، ێ، و، وو، ە، بزرۆکە=(I،i)
بزرۆکە
ھەشتەمین پیتی بزوێنی زمانی کوردییە، لە ئەلفبێی کوردیی لاتینیدا بە پیتی "i" ھێما دەکرێت بەڵام لە ئەلفبێی کوردیی ئارامی نابینرێت و بزرە (ونە) بۆیە ناونراوە بزرۆکە.
گەر لە بڕگەی وشەیێ هیچ پیتی بزوێن نەهاتبێت، ئەوا زۆربەی کات لە بەینی دوو پیتی نەبزوێندا بزرۆکە دادەنرێت.
نمونە:
بردن: (بر-دن)
واتا لە هەردوو بڕگەی وشەی بردن هیچ پیتێکی بزوێن نییە، لەو کاتەدا بە لاتینی بەم شێوەیە دێت: birdin
من= min
ژن= jin
چل= çil
مردن= mirdin
بزن= bizin
خستن= xistin
کردن= kirdin
@bokurd
دەنگی بزوێنی بزرۆکە:
#بزرۆکە دەنگێکی بزوێنی کورتی نادیارە کە لە ڕێنووسی کوردیدا بە شێوەی ئەلفبێی ڕاستچین، هیچ پیتێکی بۆ تەرخان نەکراوە، نانووسرێت بەڵام بێژە دەڪرێ.
١- لە ڕێنووسی ڕاستچین (ئارامی)دا بۆ بزرۆکە هیچ پێتێک تەرخان نەکراوە.
٢- لە ڕێنووسی چەپچین(لاتینی)دا بۆ بزرۆکە لە پیتی (I،i) کەڵک وەردەگرین.
بۆ نموونە:
پرد: Pird
کوردستان: Kurdistan
٣- فێربوونی "هێشوو" لە بزرۆکەدا بابەتێکی زۆر گرینگە. "هێشوو" بریتییە لە هاتنی دوو پیتی نەبزوێن دوابەدوای یەک بێ ئەوەی بزرۆکە لە نێوانیان بێت. پیتەکانی (ج، چ، س، ش، خ، ک) لەگەڵ پیتی (و)👉نەبزوێن هێشوو دروست دەکەن.
بۆ نموونە:
سوێر(Swêr)، خوێ(Xwê)، کوێر(Kwêr)
۴- شەش جۆری بڕگەمان خوێند. بۆ دۆزینەوەی بزرۆکە فێربوونی جۆری بڕگەکان گرینگن.
CCVCC
CCVC
CCV
CVCC
CVC
CV
نموونە:
چۆن بزانین وشەکانی (برا، قادر، مەست) بزوێنی بزرۆکەیان هەیە یان نا؟
برا/Bra: وشەی (برا) بزرۆکەی نییە. یەک بزوێنی هەیە ئەوەش بزوێنی (ا)یە.
لەبەر ئەوەی شێوەی بڕگەبەندییەکەی (CCV) نەک (CVCV).
قادر/Qadir: وشەی (قادر) بزرۆکەی هەیە. نێوان دوو پیتی (د) و (ر) بزوێنی بزرۆکەی تێدایە.
قا/دiر 👈 CV/CVC
هۆکاری ئەوەی کە وشەی (قادر) بزرۆکەی هەیە ئەوەیە، کە بزوێنی درێژی (ا) هاتووە. کاتێک لە وشەدا بزوێنی درێژ بێت، دەبێتە هۆی دووبڕگەبوونی(سێ یان چوار بڕگەش) وشە.
قادر(Qadir)، سالم(Salim)، ساور(Sawir)
بۆ بزوێنە درێژەکانی دیکەش بە هەمان شێوەیە.
سێوڵ(Sêwil)، سۆتک(Sotik)، قووڵک(Qûlik)
مەست/Mest: وشەی (مەست) بزرۆکەی نییە.
یەک بزوێنی 👈(ە)یە. ژمارەی بزوێن، برانبەرە بە ژمارەی بڕگە، کەواتە وشەی (مەست) یەک بڕگەیە.
مەست 👈 CVCC
بەشێڪی وانە ڪاڪە سینا ڕەحیمپوور داینابوو.
دەستیان خۆش بێت.
@bokurd
فۆنیم یان واچ لە زمانەوانیدا بە بچووکترین بەشی وتە (قسە) دەگوترێت دەبێتە ھۆی گۆڕینی واتای وشە.
واچەکان بچووکترین یەکەی دەنگیی سەربەخۆن و جیاوازی واتایی پێک دەھێنن،
بۆ وێنە لە کوردیدا «ر» و «ڕ» دوو واچن، لە بەر ئەوەی کە لە دوو وشەی وەک (کەر و کەڕ) دا دەبنە ھۆی جیاوازی واتایی، بەڵام لە بڕێ زماندا (وەک زمانی فارسی، ئینگلیسی و..) یەک واچن، چونکوو واتا ناگۆڕن.
مۆرفیمەکان بە یارمەتی واچەکان دروست دەبن (یەک یان چەن مۆرفیمیش، وشەیێ پێک دێنن). بۆ وێنە: «تۆ» لە دوو واچی «ت» (t) و «ۆ» (o) پێک ھاتووە.
ئەو دەنگانەی کە لە سیستەمی دەنگی ھەر زمانێک دەبنە ھۆی جیاوازی واتایی لە وشەکاندا و دابەش ناکرێن، بە واچ دەناسرێن.
ئەرکی سەرەکی واچ بریتییە لە «جیاکردنەوەی یەکەکانی وتە لە یەکتر و بەدیھێنانی جیاوازی واتایی لە یەکەکانی وتەدا». لە تێکەڵ بوونی [ یەکەکان و ڕیتەکانی دەنگی (قاڵب) ] لەگەڵ [یەکەکان و ڕیتەکانی واتایی]، سیستەمی پێوەندی، واتە زمان بەدی دێت.
ھەر کۆمەڵگایەکی زمانی، شێوەی نووسینی ھەبێ یا نە، لە ژمارەیەکی سنووردار واچ کەڵک وەردەگرێ، کە پێویست نییە لە واچی زمانەکانی تر بچێ.
بە وتەی زمانناسان، ھەموو زمانەکان واچین.
گۆکردنی واچەکان لە یەک زماندا ھەمیشە وەک‌یەک نیە، ئەم جیاوازییەش نابێتە ھۆی خولقاندنی دوو واچی جیاواز، بۆ وێنە [د] و [ڎ] لە زمانی کوردیدا، لە باری فۆنۆلۆجییەوە یەکسانن، چونکوو ھیچ دوو وشەیەک (بە واتای جیاوازەوە) لە زمانی کوردیدا پەیدا نابێ کە جیاوازی نێوانیان، تەنیا لە[د] و [ڎ] دا بێ. لە بڕێ شێوەزارەکانی زمانی کوردیدا [د] و لە بڕێکی تردا [ڎ] باوە. وەک: (بادام و باڎام، سەد و سەڎ، و...) یان [س] و [ص] وەک: (سەد و صەد، سەوزی و صەوزی، و...)
ئەبێ بزانین واچ لەگەڵ پیتدا جیاوازە. پیت شێوەی نووسراوی واچە.
واچ شێوەی زارەکی پیتە.
ئەم دوانە ھەمیشە پێوەندییەکی یەکسانیان نییە.
لەوانەیە لە بڕێ زماندا، بڕێ واچ شێوەی نووسینیان بۆ دانەنرابێت؛ بۆ وێنە لە ڕێنووسی ئارامی زمانی کوردیدا، ھیچ پیتێک بۆ واچی بزرۆکە=(I،i) دەسنیشان نەکراوە، وەک لە وشەی (سڕ) واچی بزرۆکە (i،I) لە نێوان واچی «س» و «ڕ» دا نییە و پیتی بۆ دانەنریاوە و نانووسرێت.
لقێک لە زمانەوانی دەپەرژێتە سەر واچەکان و بە فۆنۆلۆجی دەناسرێت. زمانی کوردی ٣٧ واچی ھەیە، کە ٨یان دەنگدار و ٢٩یان بێدەنگن:
٢٩ واچی بێدەنگ (کپ): ئ ب پ ت ﺝ ﭺ ﺡ ﺥ د ر ڕ ز ژ س ﺶ ﻉ ﻍ ﻑ ﭪ ق ﮎ ﮒ ل ڵ م ن ﻭ ﻫ ﯼ
٨ واچی دەنگدار (بزوێن):
ا، ی، ۆ، ێ، و، وو، ە، بزرۆکە=(I،i)
بزرۆکە
ھەشتەمین پیتی بزوێنی زمانی کوردییە، لە ئەلفبێی کوردیی لاتینیدا بە پیتی "i" ھێما دەکرێت بەڵام لە ئەلفبێی کوردیی ئارامی نابینرێت و بزرە (ونە) بۆیە ناونراوە بزرۆکە.
گەر لە بڕگەی وشەیێ هیچ پیتی بزوێن نەهاتبێت، ئەوا زۆربەی کات لە بەینی دوو پیتی نەبزوێندا بزرۆکە دادەنرێت.
نمونە:
بردن: (بر-دن)
واتا لە هەردوو بڕگەی وشەی بردن هیچ پیتێکی بزوێن نییە، لەو کاتەدا بە لاتینی بەم شێوەیە دێت: birdin
من= min
ژن= jin
چل= çil
مردن= mirdin
بزن= bizin
خستن= xistin
کردن= kirdin
@bokurd
دەنگی بزوێنی بزرۆکە:
#بزرۆکە دەنگێکی بزوێنی کورتی نادیارە کە لە ڕێنووسی کوردیدا بە شێوەی ئەلفبێی ڕاستچین، هیچ پیتێکی بۆ تەرخان نەکراوە، نانووسرێت بەڵام بێژە دەڪرێ.
١- لە ڕێنووسی ڕاستچین (ئارامی)دا بۆ بزرۆکە هیچ پێتێک تەرخان نەکراوە.
٢- لە ڕێنووسی چەپچین(لاتینی)دا بۆ بزرۆکە لە پیتی (I،i) کەڵک وەردەگرین.
بۆ نموونە:
پرد: Pird
کوردستان: Kurdistan
٣- فێربوونی "هێشوو" لە بزرۆکەدا بابەتێکی زۆر گرینگە. "هێشوو" بریتییە لە هاتنی دوو پیتی نەبزوێن دوابەدوای یەک بێ ئەوەی بزرۆکە لە نێوانیان بێت. پیتەکانی (ج، چ، س، ش، خ، ک) لەگەڵ پیتی (و)👉نەبزوێن هێشوو دروست دەکەن.
بۆ نموونە:
سوێر(Swêr)، خوێ(Xwê)، کوێر(Kwêr)
۴- شەش جۆری بڕگەمان خوێند. بۆ دۆزینەوەی بزرۆکە فێربوونی جۆری بڕگەکان گرینگن.
CCVCC
CCVC
CCV
CVCC
CVC
CV
نموونە:
چۆن بزانین وشەکانی (برا، قادر، مەست) بزوێنی بزرۆکەیان هەیە یان نا؟
برا/Bra: وشەی (برا) بزرۆکەی نییە. یەک بزوێنی هەیە ئەوەش بزوێنی (ا)یە.
لەبەر ئەوەی شێوەی بڕگەبەندییەکەی (CCV) نەک (CVCV).
قادر/Qadir: وشەی (قادر) بزرۆکەی هەیە. نێوان دوو پیتی (د) و (ر) بزوێنی بزرۆکەی تێدایە.
قا/دiر 👈 CV/CVC
هۆکاری ئەوەی کە وشەی (قادر) بزرۆکەی هەیە ئەوەیە، کە بزوێنی درێژی (ا) هاتووە. کاتێک لە وشەدا بزوێنی درێژ بێت، دەبێتە هۆی دووبڕگەبوونی(سێ یان چوار بڕگەش) وشە.
قادر(Qadir)، سالم(Salim)، ساور(Sawir)
بۆ بزوێنە درێژەکانی دیکەش بە هەمان شێوەیە.
سێوڵ(Sêwil)، سۆتک(Sotik)، قووڵک(Qûlik)
مەست/Mest: وشەی (مەست) بزرۆکەی نییە.
یەک بزوێنی 👈(ە)یە. ژمارەی بزوێن، برانبەرە بە ژمارەی بڕگە، کەواتە وشەی (مەست) یەک بڕگەیە.
مەست 👈 CVCC
بەشێڪی وانە ڪاڪە سینا ڕەحیمپوور داینابوو.
دەستیان خۆش بێت.
@bokurd
Forwarded from ڕۆژانەی زاگرۆس Zagros Daily
ژ بۆ خاڵی نەبوون عەریضە!
هاوینی ساڵی ١٨١٢ وەگەرد جەیمز موریە چەند ڕۆژێک لە تاران بووین، بەڕێکەوت لە ٢٥ی ئاگوست لە دەماوەند بووین کە ئێوارە خەڵک لەسەر بانەکان ئاگریان کردەوە و کردیان بە جەژن. خۆیان پێیان دەوت عەیدی کوردی، دەیانوت لەم ڕۆژەدا کاوەی ئاسنگەر لە چیای دەماوەند زەحاکی یەخسیر کردووە.
هەر ئەمە سەرنجی موریەی ڕاکێشا، بەجۆرێک کە لە سەفەرنامەکەی دا باسی ئەم جەژنەی خەڵکی دەماوەندی کردووە. ماوەی چەند ڕۆژێک لە تاران بووین. ئەودەم شارێکی بچووک و تازەساز بوو کە لەپاش بوومەلەرزەی شاری ڕەی گەشەی کردبوو. حەمە خواجەی قەجەر کردبووی بە پایتەخت. ئەو لە داخی ئەوەدا کە پێشتر کەریم خان زەند خەساندبووی، بەتووندی لە دژی کوردەکان بوو.
دانیشتووانی شار بەزۆری کورد و تورک بوون. فارسێک لەئارادا نەبوو. ئەودەم ناوی شارەکەش تویران/ توران بوو. مەکۆی خەڵکانی توری/ سەکایی کە لە چیاکانی هەرەبەرز/هەڵبەرز داگەڕابوون. وادەزانم دواتر شیۆنیستانی ئێرانی کە دوو وشەی تورک و "توری"یان لێ تێکچوو بوو، وە لە پاوانخوازی و فاشیسمی تورک دەترسان، ناوی "تویران"یان کرد بە تێهران.
جەمیل ڕۆژبەیانی پێی وایە کە وشەی تاران لەهەمبەر زەمران/شەمران بەدیهاتووە و بەمانای ئاران/ گەرمیانە، یان بەمانای زاخە و ژێرخانی مێگەلە ڕانە. بەڵام پێویستە کە بێژین خودی شەمران ئەودەم شەمێران/ شاماران بوو، ئەمەش بەشێک لە فەرهەنگی تورییان و سەکاکان بوو، تەهرانیش تویران بوو.
ئەو چیایەش کە لەسەر ڕێگەی تاران بەرەو شوماڵ دایە و ئێستا پێی دەڵێن هەراز، ئەودەم ناوی هەوراز بوو.
لەو شوێنە کە مەیدانی وەنەک هەڵکەوتووە، دارە وەنێکی مەزنی لێ بوو کە خەڵک پێیاندەوت: وەنەکە. ئەو جێگەش کە ئێستا بنکەی ئەتۆمی لێ یە و پێی دەڵێن پارچین، ئەودەم باخ و پەرچینێکی فراوان بوو.
ئەو شوێنەش کە ئێستا زیندانی "قەرچەک"ی لێ هەڵکەوتووە، تەپۆڵكێ بوو کە پێیان دەوت تەپەی قارچکەکە، چون بەهاران بەزۆری قارچکی لێ هەڵدەتۆقی.
شاری "کەرەج"یش ئەودەم شار نەبوو، گوندێک بوو ناوی "کەرەجۆ" بوو…
زمان کولتورێکی زەنگین و ڕیشەدار کە تێکڕای شار و گوند، شاخ و چەم و دەڤەرەکانی ئێران و توران و میزۆپۆتامیای ناونیاوە، ئێستا بەهۆی نەزانی و خۆبەکەم زانی باوەڕی بە قسەی دوژمنان کردووە و بەردەوام لە پاشەکشە دایە...
وەرگیراو لە کاناڵی هۆریان
https://t.me/zagrosDaily
هاوینی ساڵی ١٨١٢ وەگەرد جەیمز موریە چەند ڕۆژێک لە تاران بووین، بەڕێکەوت لە ٢٥ی ئاگوست لە دەماوەند بووین کە ئێوارە خەڵک لەسەر بانەکان ئاگریان کردەوە و کردیان بە جەژن. خۆیان پێیان دەوت عەیدی کوردی، دەیانوت لەم ڕۆژەدا کاوەی ئاسنگەر لە چیای دەماوەند زەحاکی یەخسیر کردووە.
هەر ئەمە سەرنجی موریەی ڕاکێشا، بەجۆرێک کە لە سەفەرنامەکەی دا باسی ئەم جەژنەی خەڵکی دەماوەندی کردووە. ماوەی چەند ڕۆژێک لە تاران بووین. ئەودەم شارێکی بچووک و تازەساز بوو کە لەپاش بوومەلەرزەی شاری ڕەی گەشەی کردبوو. حەمە خواجەی قەجەر کردبووی بە پایتەخت. ئەو لە داخی ئەوەدا کە پێشتر کەریم خان زەند خەساندبووی، بەتووندی لە دژی کوردەکان بوو.
دانیشتووانی شار بەزۆری کورد و تورک بوون. فارسێک لەئارادا نەبوو. ئەودەم ناوی شارەکەش تویران/ توران بوو. مەکۆی خەڵکانی توری/ سەکایی کە لە چیاکانی هەرەبەرز/هەڵبەرز داگەڕابوون. وادەزانم دواتر شیۆنیستانی ئێرانی کە دوو وشەی تورک و "توری"یان لێ تێکچوو بوو، وە لە پاوانخوازی و فاشیسمی تورک دەترسان، ناوی "تویران"یان کرد بە تێهران.
جەمیل ڕۆژبەیانی پێی وایە کە وشەی تاران لەهەمبەر زەمران/شەمران بەدیهاتووە و بەمانای ئاران/ گەرمیانە، یان بەمانای زاخە و ژێرخانی مێگەلە ڕانە. بەڵام پێویستە کە بێژین خودی شەمران ئەودەم شەمێران/ شاماران بوو، ئەمەش بەشێک لە فەرهەنگی تورییان و سەکاکان بوو، تەهرانیش تویران بوو.
ئەو چیایەش کە لەسەر ڕێگەی تاران بەرەو شوماڵ دایە و ئێستا پێی دەڵێن هەراز، ئەودەم ناوی هەوراز بوو.
لەو شوێنە کە مەیدانی وەنەک هەڵکەوتووە، دارە وەنێکی مەزنی لێ بوو کە خەڵک پێیاندەوت: وەنەکە. ئەو جێگەش کە ئێستا بنکەی ئەتۆمی لێ یە و پێی دەڵێن پارچین، ئەودەم باخ و پەرچینێکی فراوان بوو.
ئەو شوێنەش کە ئێستا زیندانی "قەرچەک"ی لێ هەڵکەوتووە، تەپۆڵكێ بوو کە پێیان دەوت تەپەی قارچکەکە، چون بەهاران بەزۆری قارچکی لێ هەڵدەتۆقی.
شاری "کەرەج"یش ئەودەم شار نەبوو، گوندێک بوو ناوی "کەرەجۆ" بوو…
زمان کولتورێکی زەنگین و ڕیشەدار کە تێکڕای شار و گوند، شاخ و چەم و دەڤەرەکانی ئێران و توران و میزۆپۆتامیای ناونیاوە، ئێستا بەهۆی نەزانی و خۆبەکەم زانی باوەڕی بە قسەی دوژمنان کردووە و بەردەوام لە پاشەکشە دایە...
وەرگیراو لە کاناڵی هۆریان
https://t.me/zagrosDaily
Telegram
ڕۆژانەی زاگرۆس Zagros Daily
تورێکی کۆمەڵایەتی بۆ ڕێکخستنی خەڵکانی زاگرۆس نشین/
شبکەای اجتماعی برای اتحاد مردمان زاگروس
بۆ پەیوەندی/ پل ارتباطی
@Rojhalatd
شبکەای اجتماعی برای اتحاد مردمان زاگروس
بۆ پەیوەندی/ پل ارتباطی
@Rojhalatd