Салтака кайни ҫинчен

Сӑнанӑ-и, салтак юррисем мӗнле хурлӑхлӑ?

Пирӗн халӑх авалтанах survival mode хускатса пурӑнать. Эпир сахалӑн, пуян мар, пирӗншӗн кашни чӑвашӑн пурнӑҫӗ -- тем пек хаклӑ.

Салтака ӗлӗк нумай ҫула илсе кайнӑ. Яш каччӑ пӗрре кайса таврӑнать-и, ҫук-и -- паллӑ пулман.

1699—1705 ҫулсенче рекрут хӗсмечӗ пулнӑ. Малтан салтака мӗн виличчен илсе кайнӑ.
1793-мӗш ҫултан —25 ҫула,
1834-мӗш ҫултан —20 ҫула.
1855—1872 ҫулсенче 12, 10 тата 7 ҫул ҫарта ирттернӗ тата отпускра 3, 5 тата 8 ҫул
1874-мӗш ҫултан пӗтӗмӗшле ҫар хӗсмечӗ тунӑ, 21 ҫул тултарнӑ каччӑсене салтака 15 ҫула илсе кайнӑ (6-7 ҫул ҫарта тата запасра 9 ҫул).
1912 ҫулта яшсене 20 ҫултан илме пуҫланӑ, 23 ҫула (3-4-5 ҫул ҫарта тата 15-13 ҫул запасра).

Ҫав ҫулсем пурте тӑнӑҫлӑ пулман ҫав.

Мӗнле йӗркеленӗ.
Ҫур ҫул маларах ялсерен ят тухнине пӗлтернӗ, кайран юпа уйӑхӗнче ят тухнӑ каччӑсене "приёма" ("военкомата") илсе кайнӑ, ҫавӑнта шӑпа туртнӑ (жеребьевка).
Вӑйпитти каччӑсем салтака каясшӑн маррипе хӑйсене хӑйсем сиен кӳнӗ. Куншӑн 1874 ҫулти Указӑн 218 ст. тӑрӑх ҫур ҫулччен тӗрмене хупнӑ.

♦️Халь салтака каяс мар тесе тараккан, йĕкел, улмасем, табак çиеç тенине илтнĕ, хăшĕ салтака каяс тесе типĕ тытмаççĕ, ят тухсан начарланас мар тесе.
(1903 ҫ., Ярхунушкăнь ялӗ, Етӗрне уесӗ)

♦️Салтака каяс маршăн нумайччен тараккан [так] çиса начарланаççĕ, тет.
Тата хăшĕ ура тупанне табак хурса çӳреççĕ, тет.
Тата хăшĕ пĕç хушшинчи çăмартана антараççĕ, тет.
Пĕр ача пӳрнине татса пăрахнă тет те, татнăшăн кайран хупса лартнă, тет.
Салтакран юлашшăн тутана та пăртараççĕ (?).
Тата хĕвел çаврăнăш нумай çисан начарланать, тет. Пĕри тата ыраш çăнăхне нумай çинă, тата йăвăç çу, кантăр вăрри çу, хупах сăри ĕçсе кӳпĕнсе вилнĕ.
(1904 ҫул, Купӑрля ялӗ, Етӗрне уесӗ)

♦️Халĕ те пĕр çын салтака каяс мар тесе куçне тапак шывĕпе çунă, вара çав çыннăн халĕ те пăсăк çӳрет…
(1904 ҫул, Тӑварӑмпуҫ ялӗ, Пӗкӗлме уесӗ, Самар кӗперни)

♦️Салтака каяс мар тесе хăшĕ çимасăр пурăнаççĕ, хăшĕ тараккан çияççĕ, ура тупанне табак хураççĕ те, вара сăсă [костный мозг] тăрăх хупарса çынна типĕтет, начарлатать.
Тата хăшĕ çăмартине антараççĕ. Манпа пĕрле Норуса хамăр ялсем Яков ятлă ача çăмартине антарса пычĕ те, салтака илмерĕç. Кайран çăмарти тӳрленмерĕ вара, çăмартине йытсах çӳрерĕ виличчен, çăмарти пăсăлнипех вилчĕ.
(1904 ҫул, Етӗрне)

Халӑх ҫапла каланӑ:

🔹Кайнă салтака кайнă çĕрте пултăр, теççĕ. [Мӗне пӗлтерет ку, кам ӑнланчӗ?]
🔹Салтакăн качака чухлĕ ăсĕ çук, теççĕ – ăна ĕлĕкхи 25-шер çул пурăнакан салтаксем çинчен каланă.

Анчах та ҫамрӑксене шелленӗ, паллах, салтак ачине лӑплантарма тӑрӑшнӑ:
🌀«Салтака кайман çын мĕн вăл? Ухмах тунката. Салтака каять, çут çанталăк курса çӳрет, вырăсла вĕренет. Турăпа Патшана юрать. Эпир, мужиксем, мĕн пĕлетпĕр, хамăр анкартинче мĕн пулнине те пĕлместпĕр. Ан хуйхăр, Торă парсан, килĕн. Вилĕм кирек ăçта та пĕрех. Эпир пурте вилĕмлĕ, çут çанталăк анчах вилĕмсĕр.»

(Тем, пит лӑплантармасть пек).

Ҫӑлкуҫсем:
https://nnov.hse.ru/ba/law/igpr/ustav_o_voinskoy_povinnosti_1874

https://runivers.ru/new-encyclopedia/material_culture/katalog_statey/592206/

#longread

Паян аҫта та пулин "чӑваш, ачуна чӗлхе пар" теекен видеоролик куртӑр-и?

Пӗрре те пулин?

Минцифры @info_cap_news маттурсем!

Сӑмах вӗҫҫен те пулин соцроликсем тумаллине йышӑннӑ теҫҫӗ.
Куҫран вӗҫертместпӗр, ӗҫне пурнӑҫласса тимлӗн кӗтетпӗр.

Истори пуҫламӑшӗ ак кунта
https://t.me/chushu/1011

P.S. чӑлха мар ӗнтӗ, чӗлхе пулмалла 😁

Мир пултӑр ӗмӗр-ӗмӗре.
Чӑваш композиторӗсен юрӑ-кӗввисен пуххи.
1986 ҫул.

Мир пурнӑҫа! Вилӗм вӑрҫа!

Вӑрҫӑ пире хӑратман, хӑратмасть,
Вӑйлӑ эпир вӑрҫӑран.
Вилӗме пурнӑҫ чӑтма пултармасть,
Тулӗ шӑпу сан, тӑшман!

Пӗтӗм тӗнче янратать, кӑшкӑрать:
Мир пурнӑҫа! Мир пурнӑҫа!
Пӗтӗм тӗнче кӑшкӑрать:
Вилӗм вӑрҫа! Вилӗм вӑрҫа!
Мир пурнӑҫа!

Мул хуҫисемшӗн тӑван ачине
Амӑш вӑрҫа парас ҫук,
Халӑх тӑхлан сапакан пӑшалне
Хӑй ҫинелле йӑтас ҫук.

Пӗтӗм тӗнче янратать, кӑшкӑрать:
Мир пурнӑҫа! Мир пурнӑҫа!
Пӗтӗм тӗнче кӑшкӑрать:
Вилӗм вӑрҫа! Вилӗм вӑрҫа!
Мир пурнӑҫа!

Сарӑ хӗвел выляса ҫӗкленет
Ылтӑн шевле сапалать.
Пирӗн тӑван ҫӗршыв ҫутӑ кӳрет,
Пӗр тӗрӗс ҫул кӑтартать.

Пӗтӗм тӗнче янратать, кӑшкӑрать:
Мир пурнӑҫа! Мир пурнӑҫа!
Пӗтӗм тӗнче кӑшкӑрать:
Вилӗм вӑрҫа! Вилӗм вӑрҫа!
Мир пурнӑҫа!
© Стихван Шавли

#сӑвӑ #юрӑ

Тесей карапӗн парадоксӗ ҫинчен

Тесейе Критран илсе килнӗ карапне афин ҫыннисем Деметрий Фалерей вӑхӑтне ҫити упраса хӑварнӑ, мӗншӗн тесен вӗсем кивелнӗ хӑмисем вырӑнне вӑхӑтлӑ ҫирӗпрех, ҫӗнӗ хӑмасем лартса улӑштарнӑ.
Ҫав карап философсем хушшинче яланах улшӑнакан япаласем ҫинчен шухӑшламалли логикӑлла ыйту валли тӗслӗх пулса тӑнӑ:
- пӗрисем карап ҫав карапах пулса юлнӑ тесе шутланӑ,
- теприсем вӑл урӑх япала пулса тӑчӗ апла тесе ҫине тӑнӑ.
(Плутарх, "Тесей пурнӑҫӗ", 1-мӗш ӗмӗр).

Ҫак икӗ пин ҫулхи ыйту ҫинчен Терри Пратчетт ҫапла ҫырни мана килӗшет:

«Мистер Ваймс, ку манӑн ӑруран ӑрӑва куҫакан пуртӑ. Вӑл ман ҫемьере тӑхӑрҫӗр ҫула яхӑн, ӑнланатӑн-и? Паллах, ҫивӗчӗшне пӗр икӗ хут улӑштарнӑ. Темиҫе хут -- пуртӑ аврине. Тимӗр пайӗсен конструкцине улӑштарнӑ, эрешӗсене ҫӗнетнӗ, анчах ҫавӑнпа тӑхӑрҫӗр ҫулхи пуртӑ пулма пӑрахнӑ-и вара вӑл? Вӑхӑт иртнӗҫемӗн улшӑнса пынӑран ҫеҫ вӑл хальте лайӑх, ӗҫе юрӑхлӑ пуртӑ.»

Эсир мӗнле шутлатӑр?
Тесей карапӗнчен малтанхи хӑмисем пач юлмасан вӑл Тесей карапӗ тесе шутланма пултарать-и?

Ырлӑх-пурлӑх ҫинчен

Пӗр ултӑ ҫул каялла манӑн кивӗ ӗҫре кризис пулнӑччӗ (компани пуҫлӑхӗсене Мускаврисемпе ылмаштарнӑ хыҫҫӑн мӗншӗн-тӗр тухӑҫ укҫи хӑвӑрт чакрӗ).
Ӗҫлеттӗмӗрччӗ нумай, анчах преми тӳлеме пӑрахрӗҫ. Соцпакета чакарчӗҫ. Ҫынсем ҫур ҫул пек чӑтрӗҫ те хуллен-хуллен урӑх ҫӗре ӗҫе куҫма пуҫларӗҫ.

Вара пире, ҫамрӑк ӗҫченсене, шеф пуҫтарчӗ те ҫапла сӑмах каларӗ: имӗш эпир коллектив кӑна мар, команда пулмалла, пурте ӗҫлеҫҫӗ, пурте ывӑннӑ, анчах эпир пӗр ӗҫ тӑватпӑр та, пӗрлех юлмалла...пӑрахса каякансем -- намӑссӑр, хӑравҫӑсем, укҫа чурисем.

Итлерӗмӗр, нимӗн те чӗнмерӗмӗр. Тепӗр уйӑхра хамӑр отделтан пӗр харӑс виҫҫӗн урӑх ҫӗре куҫрӑмӑр. Мӗншӗн тесен идея манӑн хваттершӗн тӳлемест, хырӑма тӑрантмасть. Выҫӑлла идея ма-тӑр илӗртмест ҫав.

Эпӗ ун чухне пире шеф тӳлемесӗрех ӗҫлеттересшӗн тесе, ку вара "традиционные ценности" пулнӑ иккен.

Сӑмахран, компанийӗ кун хыҫҫӑн икӗ ҫултан пачах саланчӗ.

P.S. скрин ҫинче палӑртнине, ман шутпа, тӗрӗссипе урӑхларах ӑнланмалла:
https://t.me/chushu/1316

#longread

Мӗншӗн арҫынсем сахал пурӑнаҫҫӗ?

Пирӗн арҫынсем вӑтамра хӗрарӑмсенчен 10 ҫул сахалтарах пурӑнаҫҫӗ, пурнӑҫ вӑрӑмӑшӗ вӑтамра вӗсен -- 65 ҫул кӑна.

Ҫак япалан биологиллӗ тата социаллӑ сӑлтавсем пур.

Биологиллӗ:
1. Виҫҫӗ тултариччен арҫын ачасем нумайрах вилеҫҫӗ, мӗншӗн тесен вӗсен тӗрлӗрен ҫуралнӑ чухнех пулнӑ чирсем ытларах тӗл пулаҫҫӗ.
2. Ҫитӗннӗ хӗрарӑмсен эстроген гормон нумай, вӑл ҫыннӑн чӗрине тата юн тымарӗсене хавшанасран сыхлать.

Социаллӑ сӑлтавсен пӗлтерӗшӗ пысӑкрах, мӗншӗн тесен пирӗн арҫынсем ҫитӗнсенех хӗрарӑмсенчен ытларах вилме пуҫлаҫҫӗ. Биологи ӗҫӗ кунта ҫук.

⬇️⬇️⬇️

Пӗтӗмлетӳ.
1. Арҫынсем стресс тата ҫилӗ ҫӗнтермелли мелсене пӗлмеҫҫӗ. Вӗренес пулать, тӗрлӗ практикӑсем пур. Пулӑшу кирлӗ пулсан психотерапевтсем патне кайма вӑтанмалла мар - вӗсем пире ҫак тӗнчепе тата хамӑрпа килӗшӳллӗн пурӑнма пулӑшаяҫҫӗ.

2. Арҫын ачасенче агресси ырлама пӑрахмалла, ҫилӗпе "ӗҫлеме" вӗрентмелле, вӑйне усӑ енне ҫавӑрмалла. Унсӑрӑн криминаллӑ ӗҫсен шучӗ ӳсет кӑна.

3. Сывлӑх упрассишӗн кашни хӑй тӑрӑшмалла. Машина тем пек чаплӑ пулсан та вӑхӑтлӑ ТО иртмелле, атту ҫӗмрӗлет.

🔹Сирӗн кашнийӗн пурнӑҫӑр -- паха, эсир кашни -- кирлӗ. Упрӑр хӑвӑра, тархасшӑн.

Ҫӑлкуҫсем:
https://population.un.org/dataportal/data/indicators/61/
http://www.demogr.nes.ru/index.php/ru/demogr_indicat/data_description
http://www.demoscope.ru/weekly/2021/0911/suicide.php
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3943390/
https://media.mvd.ru/files/embed/3935922
https://www.rbc.ru/economics/11/01/2023/63bd3e659a79471e333907fa
https://cardiovascular.elpub.ru/jour/article/view/22/26
https://www.who.int/ru/news-room/fact-sheets/detail/hypertension

#longread

Чӑвашла мӗнле "калаҫаҫҫӗ":

Ӗне: мук
Сурӑх, качака: мекекек
Сысна: нӑрх-нӑрх
Сысна ҫури: нӑрик-нӑрик
Лаша: ихаха
Йытӑ: ав-ав
Кушак: мяук, мӑр-мӑр
Ҫерҫи: чим-чим
Кӑвакарчӑн: кӑрӑл-кӑрӑл
Курак: кранк-кранк
Шӑнкӑрч: ши-и
Кӑвакал: нарт-нарт
Хур: кикак-какак
Автан: кики рик ку!
Чӑхӑ: кӑт-кӑт-кӑт, кӑтик-кӑтик
Кӑркка: кӑлтӑр-кӑлтӑр
Чӗпӗ: чип-чип
Тӑрна: тӑрлинк-тӑрлинк
Шапа: кӑвак-кӑвак
Сехет: чӑк-чак
Ҫӑмӑр ҫӑвать: пӑтти-патти, шӑпӑр-шӑпӑр
Аслати авӑтать: кӗмсӗр-кемсӗр

Пӗччен кӑна, пӗччен уйӑх пӗччен,
Пӗччен мар-ха, ҫӳлте хӗвел пур.
Пӗччен кӑна, пӗччен эпӗ пӗччен,
Пӗччен мар-ха, ҫӳлте Турӑ пур.
(Чӑваш халӑх юрринчен)

❓Мӗншӗн ҫынсем пӗр-пӗрне пулӑшаҫҫӗ?

Биологи енчен ҫынсем - социаллӑ тата иерархиллӗ чӗрчунсем.
Иерархи ҫутҫанталӑкра мӗнле йӗркеленет: ытларах вӑйпа. Кам вӑйлӑрах, кам ыттисене килӗшме пӗлет, кам хӑй енне ытларах ҫын явӑҫтараять - ҫавӑн шайӗ ҫӳлерех.
Анчах агрессипе кӑна пӗтӗм ушкӑн ырлӑх курас ҫук, ҫавӑнпа пурӑнас тесен ушкӑн пайташӗсем пӗр-пӗрне пулӑшса тӑмалла.

Ҫакӑнта икӗ механизм ӗҫе пуҫлаҫҫӗ:
1. Шалти (эмпати, намӑс)
2. Тулашри (йӗркесем)

💕Эмпати - урӑх ҫыннӑн кӑмӑл-туйӑмне ӑнланма тата хамӑрӑнни пек йышӑнма пултарни. Ытларах тата лайӑхрах пирӗншӗн ҫывӑх, хӑклӑ е "пирӗн" пек шутланакан ҫынсемпе ӗҫлет.
Ку япала пирӗн прошивкӑра, тӗкӗрлӗ нейронсем ҫакӑншӑн яваплӑ.
Ҫынсем хушшинче сасартӑк сирӗн ҫыврас килнипе ҫӑвар карӑнсан сӑнаса пӑхӑр: камӑн хӑвӑртрах сирӗн хыҫҫӑн ҫӑварӗ карӑнать? Ҫавна эсир килӗшетӗр.

🫣Намӑс - эпир хамӑра тӗрӗс мар тыткаланине пӗлсе аван мар туйни. Ҫын - пӗртен-пӗр пичӗ хӗрелме пултаракан примат. Пит пиҫнипе эпир ыттисене кӑтартатпӑр: эпӗ йӑнӑшрӑм, мана намӑс, каҫарӑр, тархасшӑн.

Ҫапла эмпати пире ҫывӑх ҫынсене пулӑшма хӗтӗртет, намӑс туйӑмӗ вара хамӑра ҫын евӗрлӗ пулма сӗнет.

Анчах ҫак механизмсем пӗчӗк ушкӑнсенче кӑна ӗҫлеҫҫӗ. Ҫынсем нумайӑн тата пӗр-пӗрне пӗлмеҫҫӗ пулсан йӗркеллӗ тыткалаттаракан урӑх меслетсем кирлӗ.

👁Пӗрремӗшӗнчен ҫак теллевпе тӗнсем пулса кӑйнӑ. Тӗнсен функцисем нумай, анчах социум валли вӗсенчен чи кирлисем ҫаксем:
▪️Этика кодексӗ
▪️Ҫынсене пӗрлештерни (пӗрле пухӑнни, юрлани, пӗр пек япаласем туни, пӗр пек уявлани ҫынсене пӗччен мар пек туйма пулашать)
▪️Ҫынсене лӑплантарни (вилӗмрен хӑранипе хӑйӗн евӗрлӗ кӗрешни)

Пирӗн темӑпа этика кӑсӑклӑрах.
Тӗн хӑйӗн йӗркипе ҫынсене пӗр-пӗринпе килӗшӳллӗн пурӑнма пулӑшать, пӗр-пӗрне пулӑшма сӗнет - унсӑрӑн ҫылӑх пулать имӗш. Авраам тӗнӗсенчи догмисен 70% пек - "эпӗ санӑн пӗртен-пӗр, чӑн-чӑн тата чи вӑйлӑ турру, мана килӗшес тесен пӑхӑн мана ак ҫапла тата ак ҫапла" тени.
Ҫапла вара ҫынсен пысӑк ушкӑнӗнчӗ турӑ пурне те ӗҫӗсем тӑрӑх хакласа тӑракан "альфа", чи ҫӳллӗ шайри ҫын вырӑнне йышӑнать. Экспериментсем тӑрӑх, пуш пӳлӗмре пысӑк куҫ ӳкернӗ пулсан, ҫынсем хӑйсене йӗркеллӗрех тыткалаҫҫӗ тет (камера умӗнче тормоз пусатӑр-и? Ҫавӑ ҫав.) Ҫапла вара турӑ "йӑлт курни" ӗненекенсене те ирӗксӗрех ырӑ пулма тӗртет.

Ҫапла эксперимент ирттернӗ: икӗ ушкӑна грамматика йӑнӑшӗсене тӳрлетме икӗ тӗрлӗ текст панӑ. Пӗр текст - нейтраллӑ, тепри - тӗнпе ҫыхӑннӑ.
Экспериментӑн иккӗмӗш пайӗнче ушкӑнсенчи ҫыннисен альтруизм шайне виҫнӗ. Тӗнпе ҫыхӑннӑ текст тӗрӗслекенсем ытларах альтруизм кӑтартнӑ, тата ҫав ушкӑнри ҫынсем ӗненекен е атеист пулни уйрӑмлӑхӗ ҫук тет - тухӑҫӗ ҫавах.

⚖Тӗн хыҫҫӑн ҫынсем хӑйсене валли ҫырса хунӑ йӗркесем йышӑннӑ, явап тыттарма ятарлӑ система шутласа кӑларнӑ.

Ҫӳлерех ҫырса кӑтартни пек тепӗр эксперимент ирттернӗ, анчах пӗр ушкӑнне хальхинче тӗнпе ҫыхӑнни вырӑнне граждан правипе ҫыхӑннӑ текст малтан тӗрӗслеттернӗ. Ҫак ушкӑнӑн та ҫаплах альтруизм шайӗ нейтраллинчен ҫӳлерех пулнӑ тет.

Ҫӑлкуҫсем:
https://www.litres.ru/book/frans-de-vaal/istoki-morali-v-poiskah-chelovecheskogo-u-primatov-7616711/chitat-onlayn/
https://science.theoryandpractice.ru/posts/13759-psychology-of-religion
http://www.openspace.ru/article/518
http://anthropology.ru/ru/text/markov-bv/filosofskaya-antropologiya-xx-veka#genealogiya-antropologicheskogo-povorota-v-filosofii
https://www.litres.ru/book/evgeniy-ilin/psihologiya-pomoschi-altruizm-egoizm-empatiya-6059848/

#longread