----------------------------------------------------------
                         शब्द चर्चा
----------------------------------------------------------
 ३२) गोरज मुहूर्त

गोरज मुहूर्त : अलीकडे गोरज मुहूर्तावर क्वचितच लग्ने लावली जातात. सामान्यतः मुहूर्त काढले जातात ते सूर्योदयापासून तो दुपारच्या वारानंतर. फार तर एक-दीड तासापर्यंतच्या वेळातले. कारण वराची मिरवणूक, लग्न लावणे, नंतर पाहुण्यांचे जेवण आणि नंतर वधूला वराने आपल्या घरी घेऊन जाणे यासाठी दिवसभराची वेळ सोयीची वाटत असते.

परंतु पूर्वीच्या काळी जेव्हा वरपक्षाकडची मंडळी परगावाहून बैलगाडीसारख्या वाहनांनी येत असत तेव्हा गोरज मुहूर्त विशेष सोयीचा होत असे. गोरज म्हणजे गायी रस्त्याने येताना त्यांच्या पायांनी उडणारी धूळ. ही धूळ सामान्यतः गाय रानातून चरून सायंकाळी घरी येत आणि त्याही समूहाने, तेव्हा हवेत उडत असे. ही वेळ गायीं संबंधित असल्याने पवित्रच समजली जाते. आणि त्यामुळे अगदी घटिका पळे (आजच्या भाषेत तास मिनिट वगैरे) वेळ सांगावा लागत नसे.

आता गावोगावी अशा समूहाने रानात जाणाऱ्या गायी राहिलेल्या नाहीत. शहरात तर दूध सुद्धा गायी देत नाहीत, तर कुठल्या तरी सहकारी संस्थेच्या पिशव्यांतून ते मिळते.
--------------------------------------‐-------------
----------------------------------------------------

------------------------------------------------------ 
                          म्हणी
------------------------------------------------------

५१) आले सातारे, झाले म्हातारे

आपल्या जगण्याच्या अनुभवातून आलेले सार या म्हणीत सामावलेले आहे. काही वेळा आपण पाहतो की, एखाद्या बाळाचा जन्म सातव्या महिन्यातच होतो. जन्मतः ते बाळसेदार नसते. परिपुष्ट वाटत नाही. पण हेच बाळ पुढे सशक्त आणि निरोगी होते. एवढेच नव्हे तर दीर्घकाळ जगते. पिकलेले म्हातारपण पाहते, अनुभवते. या उलट नवव्या महिन्यात जन्मलेले बाळ व पुढे मोठा झालेला माणूस त्याच्या तुलनेने दीर्घायुषी नसतो. हा अनुभवच 'आले सातारे आणि झाले म्हातारे' या म्हणीत ग्रथित केलेला आहे. 'सातारे' म्हणजे सातव्या महिन्यात जन्मलेले मूल..

५२) आळशानं कुंपण केलं, अन् वाऱ्यानं उडून गेलं

महाभारतात असे म्हटले आहे की, 'माणसाचा सर्वात मोठा शत्रू आळस हा आहे.' आळशी माणूस कामाचा विचका करतो. वेळेचा नाश करतो. इतरांना त्रास देतो आणि आयुष्याचा विनाश करून घेतो. त्याला कोणतेही काम सांगितले तरी लगेच करणार नाही. केले तरी नीट करणार नाही. केलेले टिकावू असणार नाही. साधे त्याला कुंपण करायला सांगितले तरी ते असे करेल की, वाऱ्याच्या छोट्याशा झुळकीने पार मोडून पडेल. उगीच करायचे म्हणून केलेले; ; म्हणून ताप आणि त्रास वाचवायचा असेल तर आळशाला कोणतेच काम सांगू नये, हा भावार्थ सांगण्यासाठी ही म्हण वापरली जाते. कुंपणच काय साधे साफसफाईचे काम सांगितले तरी तो नीट करणार नाही. अंगणात केर तसाच ठेवून झाडत राहील.

 
---------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------

------------------------------------------------------
                          शब्द संबंध
------------------------------------------------------
३२) मर्कट

मर्कट (न.) माकड.

मर्कटलीला (स्त्री.) वेडेवाकडे चाळे, मर्कटचेष्टा, माकडचेष्टा.

माकड (न.) वानर, कपी.

माकडटोपी (स्त्री.) हिवाळ्यात थंडीपासून बचाव करण्यासाठी वापरली जाणारी टोपी.

माकडमेवा (स्त्री.) शेंगदाणे, जांभळे, करवंदे, चिंचा, आवळे आदी फळे.

माकडीण (स्त्री.) मादी माकड.
 ----------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------

------------------------------------------------------
                          शब्द संबंध
------------------------------------------------------
३३)    तंटा

तंटक (वि.) भांडकुदळ.

तंटणे (क्रि.) भांडणे, वाद घालणे.

तंटा (पु.) झगडा, कलह, वाद, भांडणतंटा, तंडण / तंडन.

तंटाबखेडा (पु.) वादविवाद, झगडा, दंगामस्ती.

तंटामुक्त (वि.) वादविवाद, झगडा नसणारे; (गाव) .

तंटेखोर (वि.) भांडकुदळ; (व्यक्ती).

तंडणे (क्रि.) भांडणे.

 ----------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------

------------------------------------------------------ 
                          म्हणी
------------------------------------------------------

५३)     आळसाचे धारण तेच दारिद्र्यास कारण

दिवस दिवस आळसात घालवला तर पुढे दारिद्र्य येण्यास ते कारणीभूत ठरते. दारिद्र्य माणसाला नेहमी फाटके कपडे नेसवते.

श्यामरावाने वडिलोपार्जित गडगंज संपत्ती केवळ चैनमौज करण्यात आणि आळसात घालवली. आळसाचे हे धारण त्याच्या दारिद्र्याचे कारण ठरले. आता त्यांना पोटभर अन्नही मिळवता येत नाही. कारण त्यांचा जन्मजात आळस आडवा येतो.

५४) आषाढी आणि सण हाकारी

आपल्या हिंदू धर्मामध्ये आषाढ हा असा महिना आहे की, त्या महिन्यापासून आपल्याकडे सणाला सातत्य लाभते. सारखे दरमहा सण सुरू होतात. आषाढी एकादशीसुद्धा आता सणासारखी झाली आहे. शिवाय बैलपोळा, नागपंचमी, रक्षाबंधन, नारळी पौर्णिमा, गणेश चतुर्थी, गौरी, दसरा यासारखे सण अगदी दिवाळीच्या तोंडापर्यंत आलेले आहेत. श्रावणातली व्रत-वैकल्ये आणि उपास वेगळेच. यात भर पडते काही ग्रामदेवतांच्या उत्सवाची, थोरामोठ्यांच्या जयंतीची, म्हणून आषाढ महिना जणू साऱ्या सणांना हाकारीतच

येत असतो.

 
---------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------
                         शब्द चर्चा
----------------------------------------------------------
 ३२)     काथ्याकूट

काथ्याकूट : काथ्याची दोरी आपण जाणतो. नारळाच्या शेंडीपासून बनविलेल्या दोरीला काथ्याची दोरी म्हणतात. त्यासाठी नारळाच्या शेंड्या एकत्र करून त्या कुटाव्या लागतात. लोकरीप्रमाणेच त्यांचा धागा तयार करता येतो; परंतु अर्थातच तो फार जाड आणि ओबडधोबड, राठ असतो. या धाग्याला काथ्या म्हणतात. नारळाच्या शेंड्या एकत्र करून कुटणे, हे एक श्रमाचे काम असते.

इंग्रजांच्या काळात सक्त मजुरीच्या कैद्यांना नारळे सोलून त्यांचा काथ्या कुटण्याचे काम देण्याची पद्धत होती. बराच वेळ श्रम केल्यावर फारच थोडे प्रत्यक्ष काम झालेले हाती येत असे. बराचसा भुगाच होई. शिवाय हात सोलून निघत, ते वेगळेच. ही खरी काथ्याकूट !

एखाद्या विषयासंबंधी चर्चा करताना बराच वेळ नुसती घसाफोड करून हाती फारसे काही मुद्दे लागत नसले, तर अश्या त्रासदायक परंतु फलनिष्पत्ती न करणाऱ्या त्या चर्चेलाही काथ्याकूट म्हणण्याची प्रथा पडली आहे.

बऱ्याचशा परिसंवादांमध्ये आपल्याला अशी काथ्याकूट अनुभवायला मिळते.  
--------------------------------------‐-------------
----------------------------------------------------

----------------------------------------------------------
                         शब्द चर्चा
----------------------------------------------------------
 ३३) अंगारकी

अंगारकी : गणेशाची भक्ती करणारे लोक सामान्यपणे चतुर्थीचा उपवास करतात. चतुर्थी ही तिथी महिन्याच्या दोन्ही पक्षांमध्ये म्हणजे पंधरवाड्यांत येतेच, परंतु उपवासाची चतुर्थी वद्य पक्षातली असते. पौर्णिमा होऊन गेल्यावर चंद्रोदय जरा उशिरा उशिरा होऊ लागतो. या वद्य पक्षातल्या चतुर्थीला रात्री साधारणपणे ९ ते १०च्या दरम्यान चंद्रोदयाची वेळ असते. पूर्ण चंद्रातून चार कला वजा झालेला चंद्र तेव्हा क्षितिजावर दिसतो.

अशी चतुर्थी केव्हा केव्हा 'अंगारकी' चतुर्थी असते. आणि त्या दिवशी गणेश भक्त अधिकच भक्तिभावाने ती पाळतात.

या चतुर्थीला अंगारकी का म्हणतात? काय विशेष असते तिच्यात? ‘अंगारक' हे मंगळ या ग्रहाचे एक नाव आहे. मंगळ वर्णाने तांबूस असतो; जणू काही अंगारच! म्हणून त्याला अंगारक म्हणतात. मंगळाचा वार तो मंगळवार. मंगळवारी चतुर्थी आली की, तिला म्हणतात अंगारकी चतुर्थी. गणेशाला मंगळ, मंगळवार, इतकेच काय, पण रक्त वर्ण हे सारे प्रिय. म्हणून अंगारकी चतुर्थी देखील विशेष प्रिय !

हा शब्द नीट उच्चारला, लिहिला पाहिजे. आंगार्खी, अंगारखी असे त्याचे काही तरी विकृत रूप करता कामा नये.       
--------------------------------------‐-------------
----------------------------------------------------

------------------------------------------------------ 
                          म्हणी
------------------------------------------------------

५५)ईळ गेला ईळाचा - माथा धुते तिळाचा

ईळभर म्हणजे दिवसभर - खूप वेळ.

एखादे नगण्य आणि निरुपयोगी काम करण्यासाठी दिवसभर काम तर करायचेच; पण त्यासाठी रात्रीही जागरण करणे, म्हणजे व्यर्थ वेळ घालवताना ही म्हण वापरली जाते. सोनाबाईने घरासमोरच्या अंगणातले टोचणारे खडे वेचण्यासाठी अख्खा दिवस घालवला तेव्हा शेजारची म्हणाली, "किती कामाची ही बाई, 'ईळ गेला ईळाचा अन् माथा धुते तिळाचा' यातली गत झाली.” तिळाचा माथा धुण्यासाठी संपूर्ण दिवस लागत नसतोच.

५६) ईश्वर अन्न पाठवतो, दुष्ट त्याचा नाश करतो.

पंचमहाभुतांना आपण जर ईश्वर मानले तर ही महाभुतेच आपल्याला अन्न, पाणी, फळे, प्रकाश देत असतात. या ईश्वरी देणगीवरच मनुष्यप्राणी जगतो, वाढतो, सुखासमाधानाने राहतो. पण मानवाचा स्वार्थ, लालसा, दुष्ट बुद्धी यामुळे ही देणगी आपण नीट वापरत नाही. फळांची दारू करतो, अन्नाची माती करतो, फुलांचा नाश करतो, झाडांना कापून टाकतो त्यातून आपला तात्पुरता फायदा होत असला तरी अंतिमत: आपला तोटा होतो. त्या ईश्वरी देणगीचा आपण नीट वापर करत नाही. त्यासाठीच 'दुष्ट त्याचा नाश करतो' असे म्हटले आहे. 'दैव देते, कर्म नेते' ही म्हण याच अर्थाची आहे. ईश्वर मध देतो, माणूस त्याचे मद्य करतो हा भावार्थ.


 
---------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------

------------------------------------------------------
                          शब्द संबंध
------------------------------------------------------
३४)आविष्कार

आविष्कार (पु.) कला, भावना इत्यादींचे प्रगटीकरण; मांडणी.

आविष्करण (न.) प्रगटीकरण.

आविष्कारणे (क्रि.) सादर करणे, मांडणे.

आविष्कृत (वि.) सादर केलेले, प्रगट झालेले, समोर मांडलेले.

कलाविष्कार (पु.) कलांचे सादरीकरण.

प्रथमाविष्कार (पु.) पहिले सादरीकरण.

भावनाविष्कार (पु.) भावनांचे प्रगटीकरण; (विशेषतः नाटकात) नटाने सादर केलेल्या विविध पात्रांच्या भावनांचे प्रदर्शन.

मुद्राविष्कार (पु.) चेहऱ्यावरील हावभावांचे सादरीकरण

 ----------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------

------------------------------------------------------
                          शब्द संबंध
------------------------------------------------------
३५)  तुरा

तुरा (पु.) (१) मोर (किंवा असेच अन्य पक्षी) यांच्या डोक्यावरील दिमाखदार केस. (२) लक्षणेने- पगडीसारख्या शिरोभूषणावरील झुरमुळ्या.

तुर्रेबाज (वि.) ऐटदार.

तोरण (न.) (१) दरवाजावरील मंगलसूचक चिन्ह. (२) नव्या कामाचा आरंभ.

तोरणा (वि.ना.) शिवाजीराजांनी जिंकलेला. पुण्याजवळील मावळातील पहिला किल्ला.

तोरणमाळ (वि.ना.) शिवाजीच्या मुलखातील आणखी एक किल्ला.

तोरा (पु.) ऐट, दिमाख, गर्व.

 ----------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------
                         शब्द चर्चा
----------------------------------------------------------
 ३५)  न्याहारी

न्याहारी : ब्रेक फास्ट किंवा नाश्ता हे शहरी शब्द ज्या अर्थाने वापरले जातात त्याच अर्थाने ग्रामीण भागात न्याहारी हा शब्द वापरात आहे. एखाद्या उच्चविद्याविभूषित व्यक्तीला जर विचारले की काय, न्याहारी झाली की नाही, तर त्याला कदाचित ह्मा गावठी शब्द आपल्या बाबतीत का वापरला आहे असे वाटेल.

पण हा खेडवळ शब्द न्याहार या शुद्ध संस्कृत शब्दाचेच एक रूप आहे बरं का! आहार हा शब्द तर आपल्याला कळतोच. तोच जरा नि म्हणजे निकृष्ट, म्हणजे वस्तुमानाने थोडा कमी झाला की तोच होतो न्याहार! तीच ही न्याहारी, ग्रामीण भागातही संस्कृत शब्दांची अशी रेलचेल आढळते.
     
--------------------------------------‐-------------
----------------------------------------------------

🟣 गट ब व गट क मुख्य परीक्षेसाठी इंग्रजी विषयाचा अभ्यासक्रम

अभ्यास पूर्ण झाला असेल तर यातील एखादा घटक अभ्यासणे राहिला असेल तर तो पक्का करा.

🟣 गट  ब व गट क मुख्य परीक्षेसाठी मराठी विषयाचा अभ्यासक्रम

अभ्यास पूर्ण झाला असेल तर यातील एखादा घटक  अभ्यासणे राहिला असेल तर तो पक्का करा.