Amir Pouria

دو اشاره از امیر پوریا دربارهٔ «حکایت دریا» / یادداشت اول: برای مطالعه پیش از تماشای فیلم . تماشای «حکایت دریا» نهمین فیلم بلند سینمایی آقای بهمن فرمان‌آرا که سه و اندی سال پیش ساخته و به‌تازگی به‌طور آنلاین اکران شده، مثل هر فیلم و هر کار دیگر مربوط به او،…

دو اشاره از امیر پوریا دربارۀ «حکایت دریا»/ یادداشت دوم: برای مطالعه بعد از تماشای فیلم
.
بعد از گفت‌وگویم با اصغر فرهادی دربارۀ «همه می‌دانند»، مضمون حرفی از او را برای تیتر گفت‌وگو برداشتم و به این جمله تبدیلش کردم: «هیچ کس نمی‌داند چه گذشته‌ای در انتظارش است». وضعیتی که طاهر در گره‌گشایی مربوط به پروانه (لیلا حاتمی) با آن مواحه می‌شود، درست از همین دست است. شاید در ابتدا به نظر برسد این دست‌اندازی گذشته به اکنون، فقط جلوه‌ای از به‌اصطلاح کج‌پالانی اوست؛ یا در نهایت همان خصلتی که ژاله (فاطمه معتمدآریا) بابتش او را به مرغ کُرچ تشبیه می‌کند. اما اگر از منظر گذر عمر طاهر به آن بنگریم، ماجرا پیچیده‌تر می‌شود: او حتی اگر موجب رنجش کسی شده، اگر دست به شیطنتی زده، اگر شاگردانی تربیت کرده که پیش از ترک کشور حتماً به او سر می‌زنند و با او خداحافظی می‌کنند، همه را در گذشته‌های دور و نزدیک مرتکب شده. آن چه امروز برایش مانده، فقط یاد آنهاست؛ چه حسرت برخی از آنها را داشته باشد و چه بابت برخی دیگر، حرص بخورد و به خود بگوید کاش مرتکب‌شان نشده بود.
در این وضعیت، تلخی وضع کنونی طاهر به‌گونه‌ای ناخواسته اما از پایه و اساس، به طنز آمیخته است. چه وقتی دریافت او از زندگی و انسان را زمینۀ پریشان‌احوالی‌اش بدانیم و حرف هوشنگ (علی نصیریان) یعنی «خوشبخت آن که خر آمد، الاغ رفت» را وصفی از رنج درونی و بیرونی او بگیریم (چون خر نیست و وضع وخیم را فهم می‌کند)؛ چه حتی در جلوه‌های جرئیات‌پردازانه‌تر که مثلاً او با این حال و روز، در روزهای بعد از ترخیص از آسایشگاه می‌خواهد به امیر دشتی (صابر ابر) امید بدهد و کارش یادآور جایی از «خانه‌ای روی آب» است که دکتر سپیدبخت (رضا کیانیان) به پسرش (مهدی صفوی) می‌گفت: «چه دنیای بدی که من آخرین امید یه کسی‌ام» (با تأکید روی «من»). یا این لحظۀ گذرا و ذهنیت شاید جزئی که پروانه به او می‌گوید «باباطاهر» و بدیهی است که ذهن ما در جریان حس‌های حین تماشای فیلم یاد باباطاهر عریان شاعر درویش‌مسلک قرن پنجم هجری می‌افتد و با توجه به پسزمینه‌ای که به‌تازگی از طاهر در جوانی دانسته‌ایم، این تداعی جنبۀ طنزآمیز دیگری هم به‌ خود می‌گیرد.
قصد دارم بگویم اگر بازی خود آقای بهمن فرمان‌آرا در این نقش، همان قدر که همدلی‌برانگیز جلوه می‌کند، گاه هم آشکارا فقط نمایشی بیرونی است و از اعماق وجود برنمی‌آید (مانند لحظۀ فریاد «من مرگ هیچ عزیزی رو باور نمی‌کنم») این دوگانگی جدیت و ملاحت در لحن فیلم است که این نوع بازی را طلب کرده؛ نه فقط حضور بازیگر. این خصوصیت را در جلوۀ دیگری نیز می‌توان دید: این که در یادداشت پیش-‌نمایش فیلم آوردم وقتی طاهر نوعی طنز آیرونیک به کار می‌برد، بازیگرش از همیشه راحت‌تر اجرا می‌کند، به فردیت خود آقای فرمان‌آرا بازمی‌گردد که هر معاشر او زبان طنزش را شنیده و شیرینی و تندی و تلخی‌اش را در مواقع مختلف، چشیده. از طرف دیگر، مثلاً‌ وقتی هوشنگ همان مصرع/ مَثَل ِ «خر آمد الاغ رفت» را از مجلۀ «توفیق» نقل می‌کند، واکنش چشم‌ها و چهرة طاهر، به‌روشنی دیر است. یار دیرین آقای فرمان‌آرا یعنی آقای عباس گنجوی که علاوه بر مدیریت تدوین، مشاور کارگردان بوده نیز به‌عمد این مکث پیش از واکنش را در تصویر نگه داشته و حذف نکرده است. در نتیجه، ما با کسی طرفیم که به‌طور عینی طبق توصیف خودش در ابتدای فیلم «خنده یادش رفته» و در دریافت شوخی دوستش، دچار عملکرد تأخیری ذهن می‌شود.
این دوست، می‌توانست بدل از هوشنگ گلشیری باشد. اما در صحبت با او، خود طاهر از گلشیری به‌عنوان یکی از آنها که رفته‌اند، یاد می‌کند. اما این نکته، در این که هوشنگ را بازآمده از جهان مردگان بدانیم، تاثیری ندارد. اگر بخواهیم گذشته‌گرایی و ماندن در حسرت آن همنشینی‌ها و همصحبتی‌ها را تنها مشکل طاهر بدانیم باز به عمق احوال او پی نبرده‌ایم. چون حتی برای حوان نسل دوم و سوم شاگردانش نیز افق روشنی نمی‌بیند و از نظارۀ وهم آمیز سرگردانی مادر او (رویا نونهالی) در گذر کوچه‌ها تا پیکر خونین خودش، شاهد سرنوشت بس تلخ اوست. این‌ گونه است که برای طاهر، آلترناتیو نهایی سرخوشانۀ «دلم می‌خواد برقصم» نیز وجود ندارد. انتخاب نهایی او برای بازگشت نزد دکتر (علی مصفا) در جملات اول حرف‌های آقای فرمان‌آرا در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا، طنینی ازیادنرفتنی خواهد داشت: «فرار امیر دشتی برای این است که امیدی نیست ... حالا من ِ فیلمساز می‌توانم درِ باغ سبزی هم نشان دهم: که بعد از مردن امیر، متوجه شویم استاد در تیمارستان است و همۀ موارد، اوهام او بوده است. واقع‌بینانه و شرافتمندانه بگویم که من نمی‌توانم امیدی بیشتر از این بدهم».

1.0K views17:07