ویٛنەو ویٛم، هیزی، توٙمارکەردەیو بەرنامیە سەرو زوانو گوران- هەورامی.. تاڕیٛخە، ڕازوان

‍ ڕانیار
یانی کەسێوە ڕا نیشاندەر بوٙنە، ڕات نیشانە بڎوٙ،
ئی واتیٛ جە (ڕا + نیار) دروسە بیێنە، ئیسە مزانمیٛ، ڕا چیٛشەنە
بابزانمیٛ (نیار) جە چیٛشیوە ئامان
هەورامینە چەمێوەما هەن(مصدر) بە نامیٛ (نیای)، کە بەتەنیا مانای ڕوٙشنە نمەبەخشوٙ، وەلێم وەختیٛو مەکەرمیٛش بە چەمەی(ئەرەتاشیا- مشتق) یانی وەڵگیٛر و دماگیٛرش ملوٙ سەر، ماناکیٛش مەکینتەرو ڕوٙشنتەرە مەبوٙنە، پسە: ئەرەنیای: نیایرە، ئەوەنیای: نیایۆ: نیایوە، پەنەنیای، ئەنەنیای: نیاینە، چەنەنیای، پۆنیای: نیای پۆ
وەختیٛو مەکەرمیٛش بە چەمەی ئامیٛتە(مصدر مرکب)، ئاوەختە نامێوەش مەلوٙنە سەر، یام سیفەیوە، ژمارێوە، پسە: ڕاونیای، مل نیای،سەرنیای، شەتڵ نیای، نەمام نیای، دیوارنیای، یوٙنیای... هتد
ئیسە با بزانمیٛ قەد و ڕیٛخەو چەمەو(نیای) کامەنە،(بن حال و گوزەشتە)
نیا: قەدو چەمەین، هەمان دەمنە کەردەوەی ویەردەن( نەمامەکەش نیا، دیوارەکەش نیا).
نی: ڕیٛخەو چەمەین، جا ئی ڕیٛخە هەمیشە بەشداری مەکەروٙ جە دروسنای واتیٛ تازیٛ(مورفولوجی) پسە: ڕانیار ی.
ڕا+ نی+ ار= ڕانیار، یانی چیٛگەنە (ار) بیەن بە دماگیٛر، نمونیٛ تەریٛ مارمیٛوە کە ملانە سەرو قەدو چەمەی(ژیو+ار: ژیوار، پیٛو+ار: پیٛوار، مرد+ار= مڕدار، وات +ار= واتار( ژیوای، پیٛویای، مەردەی، واتەی).
(یار) هیچ وجودێوەش نیەن چێگەنە. (ڕا واتێوە ویٛسەرنە مەلوٙنە سەرو ڕیٛخەو چەمەی چەنی دماگیری)
کریوٙ بواچمیٛچ (ڕانیەر) دماگیٛرو(ەر) بەکار بەرمیٛ، نمونیٛ تەریٛ: نویسەر، وینەر.
واتیٛ ڕانیاری ماموٙسا سبحان ئەمینی ئاردیٛنەنە، منیچ شی ئەوەکەردەیم پەی کەردیٛنە.
د.ناجح گوڵپی 7/4/2019
https://t.me/Drnajihgulpy

‍ دیوانو مەڵڵا سەعدی پاوەی چاپ و پەخش بی
بەشێو جە شعرانو مەڵڵا سەعدی پاوەیی چاپ و پەخش بیوە جە لاو وەڵاوگاو ئاروٙی کە هەرمانەو چاپ و پەخش و گلیٛرۆکەردەی مەکەروٙنە جەشارو پاوەینە.
بەپاو هەواڵیە کە وەڵاوگاو ئاروٙی وەڵاوکەردەنوە، ئی کتیٛبە بەشێن جە شعرانو مەڵڵا سەعدی پاوەیی. عدنان مرادی گلیٛریٛ کەردیٛنیٛوە و نویستێنیٛشەوە، وەڵاوگاو ئاروٙی چاپ و پەخش کەردیٛنیٛوە.
ساڵەو چاپی: 1399 ، ئەنڎازەو کتیٛبی: وەرباخەلی(گولانەن). ژمارەو پەلی: 65 پەلیٛ، قیمەتش پانزە هەزار تمەنیٛ، مەتاودیٛ ڕاو ئەنترنێتیوە بساندیٛش ئەپی ژمارە تەلەفونە پەیوەندی بگیٛردیٛ 09229006426 . یام ویٛڕاس جە دەفتەرو وەڵاوگاو ئاروٙی شارو پاوەینە دەستان مەگنوٙنە.
ئامادەکەردەی: وەڵاوگاو هەورامانی https://hewraman.net/?p=4810

کەرەمتو کیٛشتەی
کەرەمتو کیٛشتەی یانی گیواو بڕیە، گزرە درونای بە کەرەمتو، گزرە گیواوی وەھارەن نمازی ئاژەڵ بلوٙنە دلیٛش تا خاس باڵا بکەروٙ و دانە بگیٛروٙ، گرد جوٙرە گیواویەش چەنەن، یانی دوٙلەمەنڎەن بە جوٙرەھا ڤیتامین و ڕیشال و توخمیٛ واردەی. مانگەو پەنجی گیواو گوڵ و توٙم مەکەروٙ وەختیە مەیوٙ پەنەش مەواچان (گیواو گەنڎان) ئی وەختە مەشوٙ گیواوەکەی بدرونی، یانی وەڵیٛو کوٙ پڕینە، گیواو پڕینە. گیواوەوەکەی مەکەری بە مڵوە، تا جوان وشک ببوٙنە، دماتەر بەریش یاگیٛوە تەختە مەکەریش بە لاسە، ئیجا مەکویش و هوردش مەکەری، ئەوسا بەگاوگەرە، هەسەریٛ مەکوییٛ، دماتەر بە بارو هەری و هەسەریٛ، بە ڕەشکە مەبەریشەو یانە مەکەرینەش(کاڎان- سمەرڎان- گزرەڎان) ئیجا زمسانیٛنە مەڎەیش بە ئاژەڵی تا بوەروٙش بەتایبە ڕوٙ وارنی و سەردا و سڵوٙوەی هەکە وەروە بواروٙ و ڕابەندان ببوٙنە. گزرە ڕەنگەش سەوزەنە، پسەو گیواویی وشکی، توخم و مادەو واردەیش فرەتەرن تاسمەری، پەوکی بەکارش ماوەران پەی ئاژەڵی تازە زای چەنی یەوان
کەرەمتو- کەرەنتو دەمیٛ دریٛژ و تیژش ھەن مەتریٛ زیاتەراەن کەمیە چەمیانەو لارا ڕوەو دلیٛ، و دەسیوە دریژش ھەن ئینڎەو دەسەو خاکەنازی، دەسە دریٛژەکە داریوەش پوٙ بسیان دلیٛڕاسەنە پەی ئانەی دەسی چەپش پوٙبگیری و خاستەر کوٙنتروٙڵش بکەری وەختو گیواو بڕیەکەینە. بەپایوە کەرمتو مەکیٛشیوٙ، ھەرجارێ زیاد جە یەک مەتری وەردەمو ویٛش پاکوٙ مەدوٙ و مەدرونوٙش، گیواوەکە مەگنوٙ زەمین و مەیوٙ ئیلاوە، ھەڵبەت کەسیٛ تەر ھەن گیواوەکەی کەروٙ بە"مڵوٙ" یام مڵوە، کەرەمتو کیٛشتەی بەگەل مەکریوٙ یانی چوار تا دە کەسیٛ بەشداریٛ مەبا پەی درونای گیواوو گزرەی. کەرەمتووٙ کیٛش، ئاکەسەنە هەکە کەرمتوٙ مەکیٛشوٙ، ئی هەرمانیٛ فرە سەختەنە، فرەت مەمارنوٙ، بە گردکەسیە نمەکریوٙ، مەشوٙ کەسی بەهازو بەڵەڎ ئی هەرمانیٛ بکەروٙنە.
کەرەمتو بە تەوەنیە تایبەتە تیژ مەکریوٙ وەختو ھەرمانیٛنە، یام بە مەبرەڎ(کارتیٛ)وەلیٛ میراسو کەرەمتوی بە جیا مەکریوٙ، کاتیە دەمەو کەرەمتوکەی مەماڵوٙ تەوەنارە ئتر دەکەش کول مەبوٙ، دەمە ڕیٛز مەبوٙ، ئتر بە چەکوشێ گولانە وردە وردەی بەسەلیٛقە مەماڵی یاگیٛ دەمەڕیٛزەکەیرە سەرو دەزگایێوە تایبەیوە کە ئاسنەن، هەتا دەمەڕیٛزکەی ڕیٛک مەکەریوە، ئیجا بە جوانی مەبرەڎ یام بە توەنەو تیژکەردەی جوان تیژش مەکەریوە، دەس مەکەری بەهەرمانە هەمدیس.
مڵوەکیٛ دویٛ تا یەری ھەفتی زەمینەنە مەناوە، تا خاس وشکیٛ مەبان، دمایی کیٛشە مەکریان یاگیوەنە گرد مەکریا بە لاسە، لاسیٛوە یام چنڎ لاسیٛ دروسە مەکریوٙ، ئاڎیچە مەمانوٙوە تا وەختیٛ گەلاویٛژ بگنوٙ یام ھەروەختیٛ ساحیبەکەش پەردەچیوٙش گەرەش مەکەروٙ و مەبەروٙشەو یانەو مەکەروٙنەش کاڎان.
زەمانو زووی گزرە بە گاو گەرە( گاویت، گاوھیت و نوٙبەنە، هەر و هەسەر) بەسیان گەرە یەریٛ تا چوار گاویٛ پیٛوەرە، لاسەو گزرەی پیٛسە گەنما ئەوەجە نمەکروٙ بلوٙ خەرمان، ھەر یاگیٛ ویٛشەنە بە سیٛلکە وەڵا مەکریوٙوە، ئیتر گاوەکان مەبەسی یوٙیوە و کە سیٛ یام دویٛ مەخوڕان گاوەکان، کەسێویچ دەورو گەرەکەینە مەسوڕیوٙوە" وەرد و پەڕەناو" مەکەروٙ ،یانی گزرەکەی هورویٛڵنوٙ و گلیرش مەکەروٙوە ئەگەر بپژگیوٙ، مەوزوٙشەوە چیٛرو قاچانو گاوەکان.(هوٙرزە، هەرمانیٛ بکەرە، ئەجوٙ وەردو پەڕەناوت کەردەن هەر ئیٛژیانیرە). گاوو سەرپەڕی فرە مەمانیوٙ ئانە هەکە مەگنوٙ دیمو بەرو گەرەکەی، وەروئانەی فرەتەر مەخولیوە، وەلیٛ"گاو و بنەی" ھەر ئینا یاگیٛ ویٛشەنە جوڵیوٙو خول مەوەروٙ،ئانەشان هەکە ئینا دیمو دلیٛوە، پەی ویٛش دەرەتانو واردەیچش ھەن، ئەوسا ھەرکەس فرە وەربیێ و تەمەڵبیێ جەھەرمان و کارەنە و خیش و زل بییٛ پەنەش واچینی ئەجوٙ گاو و بنەین ھەر وەروٙ و لیٛسوٙ(مەوەروٙ و مەلیٛسوٙ).
گاو گەرە فرەتەر شەویٛنە کریان چون شەویٛنە فینکەن، لاو ئیٛمە دمادماو مانگەو گەلاویٛژی کرییٛ. ھەم گاوەکیٛ و ھەم کریکارەکی کەمتەر مەمانیان، گەرە بڕێ جاریچ بە ھەسەریٛ کریان، وەلیٛ گەرەو ھەسەران فرە سەختەن چون ھەسەرە جە گاوی ئازاتەر و خیرا تەرینی. یانی چل تا پەنجا سالیٛ چیٛوەڵتەر ھەورامان پی جوٙرە گزرەو گەنمو یەو کوینی یام هەر بەرهەمیە تەر.

چی دمایەو تراکتوٙر پەیدا بی، پەی کاڵایو زەمینی، چەنی ئانیەچ چیویٛش چەنی بیٛ بەسیش دماو ویٛشۆ پەنەش واچینی"چان" ئی چانە چوارگوٙشەبی سەرۆ بەتەختیٛ پوٙژیابیرە ،چیٛرۆ دویٛ ریزی تەوەریش پوٙبیٛنیٛ پەی کوای گەنم و یەو و گزرەی و چیوی تەریچ، دماتەر دەراسە پەیدا بی، ھەتا ئیسەیچ دەراسە ھەن، وەلیٛ دەراسە قاشاخ و کرشە و سروت و گەنمەکان نەکویٛ، وەروئانەی چیٛویە تەر پەیدا بی پەنەش واچینی"ھەباشە" سروتەکەش کەرینی دلیٛرە وردش کەریٛ و مەبیٛ بەسمەری، ھەرپاسە گزرەیچش پەنە ورد کەرینی، بەسیڵکە گزرەکەی کەرینی دەمەکەیشەرە دلیوە چنڎ ڕیزیٛ تەوەری تیژیش چەنەنی وردو ھانش کەریٛ و چەولاوە بە بوٙریوە فڕەش دیٛ دورو ویشە، ئیساتیچ ھەباشەی خاستەر ئامان یەکسەر سمەرەکان مەکووٙ، گزرەکەی کوٙ مەکەروٙوە و مەکەروٙش دلیٛ عەرەبانەکەو ویش مەبەروٙش یانە پەی ساحیبەکەیش.
جاران گزرە و سمەر بە بارو وەلاخی ھەرو ھەسەر بەردەنشاوە دەگا، گزرەکە کریان دلیٛ"ڕەشکەی" دویٛ ڕەشکی بارو ھەری یام ھەسەرین، کەردەنشان دلیٛ کاڎانی، قەڵاڕوٙچنەرە کریان دلیٛ کاڎانەکەی سەرو بانیوە، زمسانینە وارۆ بەرەشان کەردەنوە و بەرشان ئاوردەن و دانشان بە ئاژەڵەکەیشان.
کریٛڵ واتیٛ: KEY WORDS
گزرە، مڵوە، لاسە، خەرمان، کەرەمتو: کەرەنتو(ن، م دویٛ دەنگیٛ لوتیێنیٛ وەروئانەی یاگیٛ دروسیایشان نزیکەنە گجار یاگیٛ هەنگەری مەگیٛرانوە و مانایچ نمەفاڕیوٙنە، دویٛ دروانیٛ گیٛتیٛ بەکرێ خەڵکو گوڵپی، هەردوی جە زاڕوٙڵەیوە هامسێ بێنیٛ، یوشان مەوات کەرەمتو، ئەوی تەرشان کەرنتو). لاسە هنەو گزرەینە، شارا هنەو گەنم و یەوینە.
سمەری: سمەرڎان: کاڎان. قەڵا ڕوٙچن: کڵاو ڕوٙچن. گاوگەرە،گەرەوھەسەران، گاویت،گاو و بنەی، وەرد و پەڕەناو. چان، ھەباشە.ڕەشکە، قاشاخ، سروت، کرشە. پاکوٙ: گیواو درونای بە شیٛوەی فرە.
گەرە: گەر: گەڕ: گەردان، یانی خولیاوە دەورو ویٛترە، یانی گیٛڵای دەورو ویٛترە.
د.ناجح گوڵپی . ھەورامان 28/6/2017 https://hewraman.net/?p=4813


https://t.me/Drnajihgulpy

وانێوە سەرو یاوەرنامیٛ"سیفەت" بە وردی باسو سیفەی مەکەروٙ زوانو هەورامینە

ژیوانامەو مەڵڵا حەسەنو دزڵییٛ

ێ، یە، و، وە، سازەو نەشناسەی
ئی چوار نیشانیٛ زوانو گوٙرانی - هەورامینە پەی نیشاندای تاکی نەشناسی بەکار مەیوٙنە، با نمونیٛ باوەرمیٛوە پەیشان، چاگەیچەوە ڕەنگا باسەکە وەرپانتەر ببوٙنە.
کەسێ ئاما پەی یانەیمان. کەسیە ئاما پەی یانەیمان. کەسێو، کەسێوە ئاما پەی یانەیمان. ئەگەر سەرنجەو ئی چوار ڕستەیە بڎەیمیٛ مەوینمیٛ: کەسێ، واتێ نەشناسە و تاکەنە، کە لەهجەو لهوٙنی و تەختینە بەکار مەلوٙنە. هەرپاسە کەسیە: واتێ نەشناسەی تاکەنە، کە لەهجەو ژاوەروٙی بەکارش بەروٙنە.
وەلێم کاتێ مەواچمیٛ: کەسێو: پەی نیٛری، کەسێوە، پەی میٛڵیٛ:
کەسیٛ + وە= کەسێوە، پەی تاکی میٛڵیٛی نەشناسە، وەلێم چیٛگەنە زیاتەر دیاریە کریێنە ئاڎیچ بە وستەی سەرو(وە) کە کوڵکریاو(یوە)ین، یانی وەختیە مەواچمیٛ کەسێوە، مەشوٙ پەی کەسێ یام واتیٛوەی میٛڵیٛ بوٙنە، پسەو: واتێوە، ژەنێوە، کناچێوە، بزێوە، مەیێوە.
پەی زیاتەر ئاشنا بیەی مەواچی کەسێ ئاوما، چەولاو یوٙ مەواچو کێ ئاما؟ توچ هەمدیسان مەواچی کەسێوە، یام کەسێو ئاما. یانی کەمیە دیاری و تاکیدش مڎەی پەنە، ئیتر پەیت بەرمەگنوٙنە هەکە تاکە کەسێوە بیەن
خوٙ ئەگەر نامەکیٛ نیٛرەبوٙ ئاوەختی مەشو پیٛسە بواچمیٛ: کەسێ+ و = کەسێو، پیێو، پیایێو، لەمێو، دەمێو، گوشێو. وەختێو، کاتێو، هەم ئی(و) ئەوامەنەو(یوٙ)ین پەی نیٛری.
ئەگەر سەرنجەو(ێ)(یە) بڎەیمیٛ، بەهەمان شیٛوە ئادیچیٛ ئەوامەنەو یوٙین(یەکین)، ژمارە یوٙ دەورەی کونو زوانە ئیرانیەکانەنە بیەن(ئەویستا و فارسی کوٙنە) دەورە میانەینە، فارسی میانە و پەهلەوینە تا دەری وردە وردەی فاڕیایش ئامان ملرە(ئەیڤە، ئەیوە، یوە، یو ، فاڕیان پەی، یە، یەک، یک) کە زوانو فارسی و کوردینە فرەتەر زاقەن و دیارەن، هەرپاسە هەورامیچەنە ڕیٛخەش کوانرە، چون بڕێ جارێ یەک بەکار ماوەرمیٛ، چەنی ئانەیچ هەمان(یە) پسەو دماگیری لوان سەرو نامیٛ کەردەنش بە تاکی نەشناسیا، جە لەهجەو ژاوەروٙینە( کوڕیە، کناچیە، کەسیە، وەختیە، کەشیە، ژەنیە...هتد) وەلێم هەکە مەکەریشان بە جەم گرد مەبانوە بەیەک شیٛوەی جەم(کوڕێ: کوڕیە: کوڕێو: کوڕیٛ)(کەرگێ: کەرگیە: گەرگێوە: کەرگیٛ). جا وەرو ئانەی مەشوٙ هاگادریٛ ئینەی بیمیٛ و فرە سەرنجەو ودەکاری ڕازوانو هەورامی بیمیٛ، پەی هیٛقم کەردەی وانەکەیمان مەلمیٛ خزمەتو زانا و شاعرە وەرینەکانمان.
کەسێ کە ئاهەنگ ڕەسم یاریشەن جەدوور وەتەنان کەی بیٛزاریشەن(بیٛسارانی)
وەختێ نەو سوەیل وە ڕەنگیٛش مەیلەن موژانم مووی دەست نەخش سویلەن
وەقتیٛ بە ئەقسای لامەکان یاوا لەرزا ویٛنەی تووڵ، نەوخیٛز ساوا( خانای قوبادی)
نەسیم ئەر باروٙ وە ڕوومدا خارێ نمازوٙ بجمو وەساڵێ جارێ(شیٛخ مستەفا تەختەیی)
ئەز قسێوەت ماچوو گوٙشم دارەنەی ((چون نکردی دوستی شو دشمنم))" سەیدی هەورامی"
دەمێو ناڵە دەمێو زاری دەمێو ئاخ (( بە صد گونە کشم رنجوری تو))" سەیدی"
جارێوە لەیلیٛ! تە بوٙرێ یوٙنەم پەرسە هەواڵو دەردی گروٙنەم(سەیدی)
دەورێ دەر وەنا وەپیاڵەوە ژەنگ دڵ وەجام مەی بماڵەوە (مەولەوی).
ئاخ پەی خەڵوەتێ بڎیام وە بیٛ خەم سیوای توٙ دیڎەم، کەس نەڎیام وەچەم
ئەگەر سەرنجەو شاعیرەکانمان بدەیمیٛ فرەتەر(ێ) شان بەکار ئاوردێنە پەی تاکی نەشناسی، ئیجا(وە، و)، وەلێم داخەم نمەشوٙ شاعرە کونەکانە(یە) دیار نیەن، وەلێم دلیٛو شیٛعرەکانو شاعرە تازەکانمانە، نویستەکانشانە فرە هەنەن.
پاسەبوٙ(ێ، یە) پەی کەسی نەشناسی تاکی بەکار مەیوٙنە بەبیٛ ئانەی ڕەگەزەش دیاری بکریوٙنە، وەختیٛو کە(یوٙ: و)(یوە: وە) مەلوٙنە سەرش، ئاوەختیە تا ڕادێوە دیاریش مەکروٙنە کە نیٛرەن یام میٛڵیٛ، یانی تا ڕادێوە مەبوٙنە بە ئەشناس، چەن مەواچوٙنە(کوڕێو ئاما، کناچێوە ئاما).
ئی نیشانیٛ"سازیٛ" مەلانیٛ سەرو نامیٛ، یاگەگیرو نامیٛ، یاوەرنامیٛ، یاوەرکەردەوەی(کوڕێ، کوڕیە، کوڕێو، کناچێ: کناچیە، کناچێوە، منێ، منێو، وەختێ: وەختیە، وەختێو، وەختێوە، جارێ: جاریە: جارێو: جارێوە).
د. ناجح گوڵپی 1/8/2020 دوەم ڕوٙ یەسنەو قوربانی، سەردەمو کروٙنای.
https://t.me/Drnajihgulpy

وانێ تەر و یاوەرنامیٛ ژمارەی، یاوەرنامیٛ نادیارە، یاوەرنامیٛ نسبیە

سەرنجێوە کرژە سەرو واتیٛ(ماچوٙ) یام (مەواچوٙ)
ئی واتیٛ بنەڕەتنە جە چەمەو(واتەی) کە بنەڕەتیە ویەردەش هەن.(وات) کەردەوەی ویەردەن،(واتم پەنە، واتیش پەنە، واتش چیٛش؟) یانی وات پەی ویەردەی ڕوتی یام سادەی چەنی ویەردەی سەرەمڕەی بەکار مەیوٙنە. وەلێم ( واچ) کە ڕیٛخەو چەمەو(واتەی)ین، ئەپی تەشکە فاڕیایش مەیوٙ ملرە( واتەی: واچای: وچیای) واچای چەمەی سەرمڕەی هەورامین، نەفارسی و نەکوردینە نیەن، واچیای، چەمەی مەجهولەن نەفارسی و نەکوردینە نیەن. هەردوی جوریٛش جە ڕیٛخەی نەویەردە(مضارع) و (واچ) دروسیٛ مەبانیٛ بە وستەی سەرو(واچ+ای= واچای) چەنی (واچ+ یای) واچیای یام وچیای. بائیسە بەیمیٛوە سەرو کورەکو باسەکەیمان.
واتیٛ ماچو: چەنی دروسە بیێنە، بنەرەتنە(مە + واچو= مەواچو). زوانو هەورامینە( مۆرفیمو"مە" یام نیشانیٛ، سازەو "مە" مەگنونە وەڵیٛ کەردەوەی مەکەروٙش بە حالەتو سەرەمڕەی و ئیسەی" یانی ئیسە ئەگەر بواچمیٛ (مەواچو) کەس نمەتاووٙ بواچوٙنە ئینە هەڵەن، چون بەیاساو دەسورو زوانی دروسە بییٛنە، وەەرینانمان کە ئەپیٛسەشان واتەن ئەکید جە ئێمە زاناتەرو هوشیار تەریٛ بینیٛ.
ئەگەر سەرنجە بدەیمیٛ زوانو فارسی گردو کەردەوەی نەویەردەی و یەردەی(ماضی استمراری+ مضارع استمرای) ئەپی تەشکە دروسکریان، کەسیچ پەیش نیەن ڕەخنەش وەنە بگیروٙنە، هەرپاسە زوانی کوردینە جیاتی (مە) ی مورفیومو، سازەو (دە) بەکار ماوەران وەڵیٛو کەردەوەی نەویەردەی و ویەردەی سەرەمڕەینە(دەخۆم، دەڕۆم، دەبات، دەمخوارد، دەڕۆشتم، دەمبرد...هتد) یانی زوانی کوردیچنە نیشانیٛ تایبیٛ ویٛش هەنەش. وەلێم هەورامی نویسەکیٛ ویٛمان ئیللا مەشوٙ بەزوانو محاوەری، دەمی، دەگای بنویسانیٛ، ئەگەر یویچ بە ڕا هەررەقەتینەکیٛ بنویسونەش گلەیش وەنە مەکەرانیٛ.
منیچ فرەو نویستەکامنە مەنویسو(مەواچو، بواچو، بواچا، مەواچوٙ، مەواچان، جیاتی ماچو، باچو، باچا، ماچوٙ، ماچان).
ئێمە گجار گلەیی مەکەرمیٛن ئەو بڕێ کە مەواچان زوانو ماچوٙی. پەی زیاتەر ئاشنایتان: زەنگنە، ئەولەمەلکیەکیٛ، پاوە جیاتی(واچو- بڵێم) مەواچان( باچو) ئینەیچ کوڵکریاو(بواچو)ین...
یانی بنەڕەتنە ئەپیٛسنەن(مە+واچ+و)= سازەو نەویەردەی+ ڕیٛخەو چەمەی+ یاگەنمیٛ پەیوەسە
مە+ واچ+وٙ: ئاڎ مەواچوٙ. مە + واچ + و: مەواچو. من مەواچو. مە+ واچ+ میٛ = مەواچمیٛ. مە + واچ +دیٛ= مەواچدیٛ. مە+ واچ+ ان: مەواچان: مەواچا. ئوڎیٛ، ئەویٛ مەواچان.
کەردەوەی ئەمر- داوا: سازەو ئەمری+ ڕیٛخەو چەمەی + یاگەگیرو نامیٛ پەیوەسیٛ کەسەی دوەمی تاک و کوٙ(ە، دیٛ). ب+ واچ+ ە: بواچە، تو بواچە، ب+واچ+ دیٛ: شمە بواچدیٛ. هەرپاسە کەردەوەی ئەرەنیانە(التزامی- ئینشائی) هەم سازەو(ب) مەگنوٙ وەڵیٛ: ب+ ڕیٛخە+یاگەگیرونامیٛ کەسی یوەمی و ئوەیشا تەریچ: ب+ واچ+ و: بواچو، بواچە، بواچدیٛ، بواچان، بواچمیٛ.
ئینە ئەسڵ و کەردەوەکان ئەگەر کوڵیٛشان بکەرمیٛوە ئانە تەنیا زوانە ئاسانیٛشا مەکەروٙ، زوانی وچیان کە مەشوٙ پیٛسە بواچوٙ وەختو دوای و قسیٛ کەردەینە، وەلێم بە زوانی نویسیای written landuage مەشوٙ دەسور زوان وەرچەم بگیٛرمیٛ، نەک بە زوانو دەگای و قسیٛ کەردەی
ئانە هەکە مەواچمیٛ(ماچوٙ، ماچو، ماچمیٛ، ماچا، باچو، باچا، باچمیٛ، باچوٙ) ئینە زوانی وچیان spoken language زوانو قسیٛکەردەین نەک نویستەی. د. ناجح گوڵپی 3/8/2020 پەی زیاتەر ئاشنا بیەی بە زوانو هەورامی سەردای سایتەو هەورامان نێتی بکەردیٛ http://hewraman.net/ https://t.me/Drnajihgulpy

یاوەرنامیٛ ئامیٛتیٛ(سیفت مرکب) چەنی مەدروسنیش؟ جوٙرەکیٛی تەرو یاوەرنامیٛ، یاوەرنامیٛ بکەری" سیفت فاعلی" یاوەرنامیٛ کریێ(سیفت مفعولی).. نییشانیٛ ڕەگەزی نیٛر و ما جە یاوەرنامیٛنە و چنڎ بابەتێ تەریچ.

‍ دیوانو میرزا شەفیٛعی کولیای چاپ و پەخش بی
ئی هامنە ڕاوەبەری ڕوٙشنویری و هونەرو هەڵەبجەی کوٙمەڵێ کتیٛبیٛش چاپیٛ کەردیٛ، سەرو بودجەو وەزارەتو ڕوٙشنویری، یوٙ چانیشان، دیوانو میرز شەفیٛعی کولیایی بیٛ، کە کاکە حەکیمو مەلا ساڵحی گلیٛر و ئامادەو چاپیش کەردەن. بنەڕاوە باسو ژیوایو میرزا شەفیٛعی ئەپیٛسە مەکەروٙنە، گلکە مەکیٛشنوٙ پەی چنڎە سەرچەمێو کە باسو ئی شاعرە نامدارەو گوٙرانی مەکەروٙن، مەوات: جە کتیٛبو تاڕیٛخەو ئایەتوڵڵا مەردوخینە واتەنش ئی شاعرە سەدەی سیٛنزەیەمنە ژیوان. شوٙنیەرە جە دەمو ماموٙسا سەید تاهیر هاشمیوە مەگیٛڵنوٙوە، واتەنش سەردەمو خەسرەوخانی یەکەمو ئەردەڵانینە ژیوان، ساڵە 1210 کوٙچیش دیاریکەردەن پەی مەردەییش. ئیجا بابا مەردوٙخی ڕوحانی واتەن، جە بەرگی یوەمو(مشاهیری کرد)، دەگاو ڕەزڵەی، سەربە ناوچەو کولیایی ئامان دنیاوە، ساڵەو مەردەیش 1206 کوٙچی دیاری کەردەن. هەرپاسە سدیق بوٙرەکەیی جە بەرگی یوەمو میٛژوی وێژەی کوردی واتەن: ساڵەو 1169 کوٙچی، دەگاو" مامیزەک" ینە پەیڎا بیەن، ساڵەو 1238 سنعەو 69 ساڵینە کوٙچی دماینش کەردەن. باسو کتیٛبیٛوی چاپ نەکریایو میزاری مەکەروٙنە بەنامیٛ (نەوفەلنامە) کە هەن لاو سدیق بورەکەیوە.
محمەد بەهادین ساحیب(دانای هەورامی) باسش کەردەن، ساڵەو ژیوای و مەردەیش دیاری کەردەن کە ( 1785-1835)زاینی. شونیەرە محمەد عەلی قەرەداخی جە بەرگی دووەم و یەرمو کەشکوٙڵەکەیشنە چنڎ پارچە شیٛعرێوەش وەڵاو کەردیٛنیٛوە، وەلێم ئاماژە نمەڎوٙ بە ساڵەو ژیواش. حەوتەم کەس کاک محمەد عەلی سوڵتانی باسو ئی شاعریشە کەردەن و گرنگی فرەش پەنە دان، سەرو ژیوانامەیش واتەنش دەگاو(مامیزەک) یام (ڕەزڵەی) پەیڎابیەن، پیێوە تایبەت بیەن لاو خسرەوخانی یوەمو ئەردەڵانیوە.
ئانە کەڕوٙشنەن میرزا شەفیع پەیوەندی پتەوش چەنی ئەڵماس خانو کەنوٙڵەی و خانای قوبادی بیەن، جە یوٙگیٛرتەی بابەتینە بەشداریٛنیٛ، یانی هەریەریٛ ڕوٙمانە شیٛعریٛشا بیێنیٛ. شیٛعریٛ غەزەڵیٛ قەسیدەشان چەنە جیامەنەن، هەریەریٛ نامەشان میانو یوترینینە فاڕانوە بە شیٛعریٛ.
بابا مەردوٙخ جە تاریٛخەو مشاهیری کورد. مەگیٛڵنوٙوە، ڕوێ میرزا شەفیع مەلوٙ پەی دیڎەنی ئەڵماس خانی، دەگاو ڕەزڵەیوە مەگنوٙ ڕا پەی کەنوڵەی، وەڵیٛ ئانەی بیاووٙ دلیٛ دەگای، هەواڵو مەرگو ئەڵماس خانی مەژنەووٙنە، جیاتی ئانەی دەگانە بوینوٙش، قەبرسانەنە مەبوٙ بە میٛمانش، دماتەر پارچە شیٛعریٛ مەنویسو پەی مەرگو ئەڵماس خانی بەنامیٛ( میرزام خاموٙشان).
یاگیٛ تەرۆ کاکە حمەرەشید ئەمینی جە کتیٛبو(کەشکوٙڵی شاعیرانی هەورامان) باسیٛوی 86 پەڕەینە ژیوای و شیٛعرەکانو ئی شاعریشە کەردەن، واتەنش پاسە دیارەن کە تاڕیٛخەو ژیوایو میرزا شەفیٛعی چامنەی کوٙنتەرەن کە سدیق بورەکەیی دیاری کەردەن. چون بڕێ دەسنویسێنە تاڕیٛخەو شیٛعرەکان نویسیان و چانەی کوٙنتەرن، بەهرحاڵ ساڵەش دیاریە نەکەردیٛنە، هەر ئا سەرچەمە وەڵینان واوەی مەکروٙنوە. دەسوەشی و مانیٛ نەبیەی پەی کاک حەکیمی و کاک حمەرەشیڎی گرد ئا کەسانیٛ کە هاماکاریشان کەردەن جە پاریزنای شیٛعرانو شاعیٛرەکانمان. ئینەیچ نمونیٛوە جە شعرەکانش.
ئەریٛ بیٛ وەفا ئەریٛ بیٛ وەفا ئەریٛ بیٛ بەینەت بیٛ شەرت و وەفا
ئەریٛ ستەمکار بیٛ ڕەحم و مروەت ئەریٛ عەزیزم نازاری باوەت
ئەریٛ هەی جەلاد گیان و جەستەی من ئەریٛ پەیکانت زامیٛ خەستەی من
ئەریٛ نەزان حاڵ دەردیٛ کاری من ئەریٛ هەی بیٛ باک توٙ جە زاری من
من چیٛشم کەردەن بەسەرگەردت بام ؟ ئەریٛ بیٛ مروەت لەیلی جەمین جام
تا کەی ویٛنەی قەیس ویٛڵ بوون نەکاوان ؟ تاکەی بوون پەریٛت مات و سەرگەردان؟
تاکەی چون قەقنەس دەروون زوخاڵ بوون ؟ تاکەی دیٛوانەی بیٛزار جە ماڵ بوون؟
تاکە جەدووریت خەڵتانی خاک بوون؟ تاکەی جە دووریت دیڎە نمناک بوون؟
تاکەی کزەی جەرگ بشنەوون وەگوٙش؟ تاکەی چون نەگڕ بڎوون دڵ نەجوٙش؟
تاکەی شاڎ ببوٙ بە گەردم شەماڵ؟ تاکەی جە دووریت ببوون بە زوخاڵ؟
توٙ خوٙ نەزان حاڵ نەداری خەبەر چە ماجەرایێ مەویەروٙ وە سەر؟
مەل و موور و مار، تەمام خاس و عام زاری مەکەران پەی بەختی سیام
ئیللا مەگەر توٙ هیچ ڕەحمت نیەن دڵت جە ئاهەن سەخت تەر بیەن
ئاخر مەزانوون تەقسیرم چیٛشەن بەی تەورە جە من خاترت ڕیٛشەن
ئومیٛڎم ئیٛڎەن خاڵ فلفل دانە جەوابی نامە پەریٛم بکیانە....
ئی شیٛعریٛ 26 بەیتیٛنە، من هەر ئنڎەم نویستە
ئامادەکەردەی د. ناجح گوڵپی 4/8/2020

سڵام خزمەتو دوکتور مودڕس سەعیدی و سەرجەم بەشداراو ئی گرویە کە زەحمەت مەکێشا لایەنە تاریکەکاو تاریخو ئیمە روشنوە مەکەرا. منیش پێسەو وانەریەو ئی مەوزوعانە چندە نوکتێ خزمەتتانە عەرز مەکەرو:
کورد و گۆران :
من چیگەنە نمەلو دلێ مەتنە تاریخیارە کە ئینە کێنێ و چکوگەوە ئامێنێ بەڵام فولکلورەنە ئامەن:
کورد و گۆران هەر دوی براینێ/ ماچی گوڵیەنێ خودای نیاینێ.
ئی برایەتیە ئەچی وەڵاتە زووە و هەر جە دەورانو ملوکولتەوایفیەنە بەردوام بیەن سەرفەنەزەر جە جەنگ و جەلەوەی داخڵی سەرو لەوەڕگەی و...
تا سەرهۆرداو ناسیوناڵیسم کوردی و دماو جەنگی ئەوەڵی جەهانی، حاکمیەتێ مەحەلیێ و شێخایەتی ئەچی وەڵاتە قسێ ئەوەڵی کەرێنێ .خەڵکو لاو ئێمە روەشا کەردێبێ خانەقاکانو شێخاو نە‌قشبەندییە و قادرییەی. ئەچی دەورانە بزوتنەوەی ناسیوناڵیستی کوردی جە مەنتەقەنە سەرش هۆردا و جوانێ رەوشنویرێ هەورامانی بەتایبەت جە عێراقەنە لوای پاڵو ئەحزابی کوردی. ئێتر ویتا خاستەر مەزاندێ کە چی راینە چی هەزینەهایە ماڵی و گیانی دریای. بە یاگی وێش جە لایەتەروە جامێعەی فەرهەنگیو کوردی بە سەر قافڵەیی مامۆسا پیرەمێردی و دماتەر مامۆسا عەلادین سجادی و مامۆسا مەڵا عەبدولکەریم مودەرێسی و دماتەر کۆڕو زانیاری کوردی تا هەر یاگیە تاواشا ئاساری ئەدەبی و تاریخی و فەرهەنگیێ گۆرانیشا بە نامێ میراس و ویەردەو کوردی جەموە کەرد و زوانی بە ئێستڵاح یەکگرتوشا بە محوەریەتو زوانی سۆرانیوە پایەریزی کەرد و سۆرانی بی بە زوانو قودرەت و دەسەڵاتو کوردی. تا یاگیە کە سۆرانی بی بە معادڵو زوانو کوردی و پی کارانە زوانی گۆرانی تەنیا پێسەو زوانیە تاریخی کە دەورانش بەسەر یاوان حەساو بی. ئاخرین تەلاش پەی بە کوردی کەردەو زوانی گۆرانی کتێوو میژوی موسیقای کوردی مامۆسا حەمەی حەمەباقین کە سەرچەمو گردو کارەکاش هەورامانەن و هەرپاسە کارەکانو دکتر مۆحەمەد ئەمین هەورامانی و... کە هەورامی یا گۆرانی بە میراسو کوردی حەساو کەرا نەک زوانیە جە پاڵو کوردینە یا هامبەشو کوردی .
برایەتی کوردی و گۆرانی تا سەرکەوتەی حکومەتو هەرێمی کوردستانی دیاری نەدێ کە تا چە یاگیە مۆحکەم و بەردوامەن بەڵام بە سەرکەوتەی حکومەتو هەرێمی بە جاریە قەڵاو ئارەزوەکاو هەورامانی وڕا و هەورامیەکان دیشا کە سەرو یەخیوە یانەشا کەردەنوە. بەتایبەت وەختیە یونسکۆ واتش زوانی هەورامی هینا خەتەرەنە، تەمامو مەحافلی سیاسی و فەرهەنگی و رەوشنویری کوردی نە جە ئێران نە جە عێراق نە جە خارجەنە هیچ حەرکەتیە یا جم و جوڵیە و یا حەتا تەئەسفیەشا نوارد و جەلەسیە فاتحەخوانی ویکلەیچشا پەی نەگێرت. هەر ئاوەختە پی کاریشانە ئتعتێرازما کەرد و جە مەقالیەنە چێرو نامێ: دریغ از یک تاسف، کە یو جە حەفتەنامەکاو سنەینە چاپ کریا چاگەنە واچیان کە ئی بێتەفاوەتیە جە هەقو زوانو هەورامینە نوقتیە سیاوەنە کە سەرو تاریخو رەوشنویری کوردینە مەمانوە.
دکتر گیان هیچ چەپڵێ یەک دەس نەتەقیاینە. ئینە کوردەن کە هەورامانش بە ئەمانو خودای ویڵ کەردەن و ویش سوارو کەشتی بیەن و جە کەنارو دەریای ئادش جیا ئاستەن (ئەڵبتە چی نویسیاینە مەنزور جە کوردی دەسەڵاتی کوردی و جامێعەی فەرهەنگی کوردین نەک خەلكی عادی جامێعەو کوردەواری ) ئیستە ئێتر کارشا سەرو هەورامانیوە نیەن و تا ئا یاگێ کریا بۆنە ئیستێفادەی ئەبزاری جە هەرچی بارێوە جە هەورامانی کریان و لازم بە واتەی نمەکەرۆ هەرچی کەسەن هەرچی چێوەن مەزانۆ.
بەڵام سەرەنجیە سەرو مەقالەکەو جەنابیت :
دکتر گیان من تەعەجب چانەیە مەکەرو کە ئی مەقالە دێرهەنگام نویسیان. ئینە مەشیایا بیس ساڵێ چیوەڵتەر نویسیایا چون زەمانو ئا ویر و نەزە و باوەڕانە ویەردەن .ئێتر نمەزانو جەنابت بە پەنەوازت نەزانان یا خەیر ئیسە پا نەتیجەگیریە و جەم بەندیە یاواینی چون گۆران و هەورامان پاش نیان تاریخی جەدیدی و تا ئیسە ئی قۆناخاشە بڕیینێ :
١ . زوانو نەسریش نهادینە کەردەن و خەریکەن کارو ویش مەکەرۆ.
٢ . زوتەر جەماعەتیە واچێنی هەورامی لەهجیە جە زوانی کوردین ئیسە نهادینە بیەن کە هەورامی زوانیە سەر بەوێن و نامێ تاریخییەش گۆرانەن.
٣ . هەورامانیێ پانەیە یاوانێ میراسو ئەدەبو گۆرانی هینەو زوانو وێشانەن و پەی کەسی نیەن ویش کەرۆ ساحێبو ئی گەنجینەیە.
٤ . گۆران داراو زوانی مۆشتەرەکی ئەدەبین و ساختاریە عێلمیش هەن و پشتوانیە گەورەی تاریخی و ئێتر نیازش بەدوبارە کاری و زوانی مشترک سازنای نیەن.
5 .- ئێرادیە قەوی و نەتەمامیا جە‌ هەورامان شکڵش گێرتەن و سەرف نەزەر جە برێو پەیلوایا هەورامیەکان وێپایانە خەریکێنێ هەرمانە مەکەرا و خەریکێنێ رای درۆسێ مێزاوە پەی دماڕو گۆران و هۆرامانی.

ئی رەوندە بە سورعەت خەریکەن مەلۆ وەروە و ئینە ئێمەنمێ جە تەحەوڵاتی جیا مەنێنمێ نەک هۆرامان و زوان و فەرهەنگەکەش. ئی حەڵقێ پاسە وازە بیێنە کە پەی هیچ کەسی نمەلوە یاگێو ئەوەڵیش.
جەبارەو ئانەیچوە کە مەفەرماوی ئیمە زوانی سۆرانیما قبوڵ نیەن بە جیاتی زوانی کوردی و یەک زوان و یەک مێڵتما قەبوڵ نیەن حەر ئینە وێش تەمامو نەزەرەکانو ویت رەدوە مەکەرۆ چونکە ئینە پروژیە سەد ساڵەن و کوردایەتی، زوان محوەرێ ئەسڵیشەن و پەی گردو کوردیچ نمواڕیو تا چە بیاوۆ بە چندە کەسێ هەورامانیێ. هەر ئیسە کوردی/سۆرانی ئیراقەنە زوانو قودرەت و دەسەڵات و ئاموزشین و کارو وێش بەردەن سەر و بڕیەنوە و ئانە هەورامان و زوانەکەشەن سەرەش بێ کڵاو و بێ بەش مەنەنوە.
مامۆسا حەقشناس وەختیە مەلۆ لاو گۆڵشەن کوردوستانی مەدیۆنە کە گوڵشەن جەبارەو کوردستانیوە بە فارسی شێعرێش پەی موانۆوە و حەقشناسیچ ماچۆش پەنەنە: هەلپەڕکێ کوردی بە کەراواتەو شەلەمین خواردنە بە کارد و چنگاڵ.
ئیسەیچ بە هەورامی کوردایەتی کەردەی حەر پاسەنە چون کوردایەتی هەزینەش پەی کریان و ڕا و رەوشتش هەن و چوار چیوەی دیاری کریاش هەن و مۆهێمتەر جە گردی چێوی جەهەتش هەن پەی وێش و بە حەز و ئاواتەو من و جەنابیت جەهەتەکەش نمواڕیۆ.

ئامای، ئاومای، ئۆمەی
بنەڕاوە ئی چەمە بە چنڎ تەشکیٛو مەدرکنیوٙنە، جە گردیچنە تەنیا دەنگە بیٛگیرەکیٛ مەفاڕیانیٛ، ئی دیارکەوتە پەنەش مەواچان گیٛڵای بیٛگیرەکان- گردش مصوتها)، ماناو واتیٛ نمەفاڕیونە، ئێمەی هەورامی جەگردی مەیاومێنە و مزانمیٛ یانی ئامای، یانی بەپاو ناوچەی و لەهجەی ئی چەمە جە درکناینە مفاڕیوٙنە. زوان هەمیشە مەگیٛڵوٙن شوٙنەو ئاسان تەرینیرە پەی درکنای.
ئامای: ئاما: قەدو چەمەکەین، کەردەوەی ویەردەن، بن گزشتە، فعل ماضى. بەلابەردەی(ی) نیشانیٛ چەمەی دەسمەگنوٙنە، هەرپاسە ڕیٛخەو چەمەی بەلابەردەی(ای) دەس مەگنوٙنە ئامای-اێ= ئام
جا با بزانمیٛ ڕیٛخەو ئی چەمەیە چیٛشەن، کەمێو ئاڵوٙزەن زانایش(مئێ: مێ، مئێو: مێو، مئەی، مەی، مئەیوٙ: مەیوٙ).
بە دەسورو زوانی ڕیٛخەو چەمەی سەرۆ واتما، هەرپاسە چندە ڕای تەریٛ هەنیٛ پەی ویٛستەیشەو، با بزانمیٛ مەیاومیٛ بە چیٛش؟ بەلابەردەیو موٙرفیمو ویەردەی بەر مەیوٙ(ئاما) کە ردەوەی ویەردەن، مۆرفیمەکەش(ا)، هەکە لاش مەبەرمیٛ مەمانوٙوە(ئام)، هەر پیٛسەو ئانەو وەڵیٛن، وەلێم ئینە نمەگونجیوٙ چەنی زوانو قسیٛکەردەیمان، یانی مەشوٙ بواچمیٛ(مەئامو: مەو، مەئاموٙ، مەئامی...)، پاسەبوٙ ئی چەمە، کەردەوە نمەلوٙنە چیٛرو یاساو بەرئاوردەی ڕیٛخەی، ڕیٛخە یانی کەردەوەی نەویەردە(بن حال).
جوٙریەتەر ڕاگامان هەنەن پەی بەرئاوردەی ڕیٛخەی(مەکەرو، مەوەرو، مەنیشو) ئەگەر مورفیمو(مە)ی لا ببەرمیٛ، چەنی مورفیمو(و) هەکە یاگەگیرو نامیٛ پەیوەسیٛن پەی کەسی یوەمی، ئاوەختە ڕیٛخەو کەردەوەی بەرمەشوٙنە. مەکەرو: کەر، مەنیشو: نیش، مەوەرو: وەر.
وەلێم پسە واتما چەمەو ئامای شازەن، ملچیٛرو ئی یاسایە نیەن، مەبوٙنە بە (مئەو،: مەو، مئێ: مێ، مئەی: مەی، مئەیوٙ: مەیوٙ) چیٛگەیچنە (ئـ) هەمزە سەختەنە سەرو زوانیوە، وەروئانەی نمەدرکیوٙنە، قوتە مەدریوٙنە.
یانی ڕیٛخەو چەمەو ئامای(ئــ، ئە)ن هەکە دیار نیەن وەختو دواینە نمەدرکنیوٙنە.
ئازاد مئێو، مێ پەی یانەیمان. ئازاد مێو پەی یانەیمان( ، تەخت ولهوٙن ئەپیٛسە مەواچان).
ئازاد مئەی، مەی پەی یانەیمان( ژاوەر و پاوە ئەپیٛسە مەواچان)
ئازاد مەئەیوٙ، مەیوٙ پەی یانەیمان(بەڵخە، زوانو شاعرە قەدیمیەکانمان ئەپیٛسنەنە، ئتر نمزانو چە دەگایە تەر ئەپیٛسنە مەواچوٙنە) یانی ئەچی بارەنە، کە کەردەوەی نەویەردەن درکنای( مەی، مەیوٙ، مێ، مێو) جیاوزەن بەپاو لەهجەکان. وەلێم جەکەردەوەی نەوەیەردەی سەرەمڕەی تاکیدینە ئەپیٛسە مەواچمیٛ(مای مێ، مەیای مەیوٙ).
کەردەوەی ئەرەنیای- التزامی نەویەردەنە(با بێ، با بەیوٙ، با بێو، بابێ). با بەیوٙ ناڵەی دەنگی کارەوان با وەرم بسانوٙ جە شیرین خەوان).هەرپیٛسەن کەردەوەی نەویەردەین.
وەلێم وەختو کەردەوەی ویەردەینە(ئازاد ئاما پەی یانەیمان، ئامان پەی یانەیمان، ئازاد ئیٛ پەی یانەیمان، ئامابیٛ پەی یانەیمان) پاسە بزانو گردما ئەپیٛسنە مەواچمیٛ. جە کەردەوەی ویەردەی سەرەمڕەی تاکیدینە: ئازاد ئای ئیٛ پەی یانەیمان. جە کەردەوەی ئەرنیاینە(التزامی) ئامابوٙ پەی یانەیمان.ئاما بیەبیێ، ئاما بیەبیایە، ئامابیێنیٛ، ئامابیێنا.
با بزانمیٛ جەکەردەوەی داواینە(امر) چەنی(بوٙ) وەش بیەن: کەردەوەو داوای جە ڕیٛخەو چەمەی وەش مەبوٙنە بە وەستەی وەڵیٛو مورفیمو(ب)، یانی بئوٙ: بوٙ.چەنی(ە)،کە یاگەگیرونامیٛ پەیوەسیٛن پەی کەسی دوەمی تاکی، وەلێم چێگەیچەنە ملەجیڕیٛ مەکەروٙ و هوٙرش نمەگیٛروٙنە، پسەو کەردەوەکانی تەری( بوەرە، بنیشە).
زوانو هەورامینە فرەو هەمزەکان(ئـ)، چە وەڵیٛو واتیٛوە چەدلیٛڕاسەو واتیٛنە مەیانیٛ، نمەدرکیانیٛ، قوتمەدریانیٛ، نمونە(ئاڵوٙچنای: ماڵوٙچنو، ئەژمارای: ژمارای، ئاردەی: مارو، ئاستەی: مازو). بەتایبە ئەگەر(مە) بگنوٙ وەڵیٛشان.
کریٛڵ واتیٛ: key words
مە: موٙرفیومو سەرەمڕەی، سازەو سەرەمڕەی، ئاسازەنە کە زوانو هەورامینە کەردەوەی سەرەمڕە وەش مەکەروٙ(مضارع و ماضی استمراری). بەفارسی مورفیم: تکواژە، بەهەورمی: سازە.
ئامای: امدن: هاتن
دەنگی بیٛگیر: ڤاوڵ، واوڵ، دەنگدار، مصوت
د. ناجح گوڵپی 7/8/2020
https://t.me/Drnajihgulpy

پێسەو ئەمرو واقێعی، ئارۆین ڕۆ دەسیکەم ئێران و ئێراقەنە زوانو سۆرانیی بییەن بە مەعادڵ و نمادو زوانو کوردیی و کوردایەتی. پەی نمونەی وەختێو ئێرانەنە مواچیۆنە بە زوانو کوردیی قسێ بکەرە و یا فڵانە کتێب بە زوانو کوردیی نویسیان و یا فڵانە مەتنێ هۆربگێڵنەوە بە کوردی و یا دانشگاو کوردستانینە رشتەو زوان و ئەدەبیاتو کوردیی نریانەرە، گردی مەنزور و مەدلولشان سۆرانین. خارج ئەچینەیە هەر کەس هەر چێوێ مواچۆنە و مەنویسۆنە و داعییەش هەن فرەش تەعارۆفەن و وەشبینانەش حەزو تەرەفی و بدبینانەکەش وێ خەڵەتناین و خەڵک خەڵەتنای و ئادرەسی نادرۆس داین بە خەڵکی.
ناسیۆناڵیسمی کوردی بە گردو لەق و پوەکانشوە ئەچی سەدە ویەردەنە گردش راساو یەک زوان و یەک مێللەتینە جوڵیانوە و حەرەکەتش کەردەن و وایەیچش ئەو زوانو کوردیی، سۆرانی بییەن. ئەچی بەینیچەنە ئێنسانی هۆرامانی تەنیا دەسینە، ئەبزار، وەردەس و پیادەنزامو ناسیۆناڵیسمی کوردی و قوربانی حێزبەکانیش و سیاسەتەکانیش بییەن و زوان و ئەدەبیات و ویەردەو گۆران هۆرامانێچ دەسینەیە پەی پینە و پەڕو کەردەی و پەڕوەکەردەو هاڵیگای تاریخیێشان. مەسەلێوە کە وەرچەمەنە ئانێنە کە هەڵای برێو مەنافێع پەرەست و ئیدئۆلۆژیک مەسلەک و حێزبی مەرامێ جە هۆرامانەنە، جیا ئەچانەیە بۆنەو مەنافێعیشانوە ملشان نامنانەرە پەی ئا ڕا و مەرامە شۆوینیستی و دەوران ویەردەیە و بە وەردەسی وێشان شانازی مەکەران هێشتای دەسشان نەکێشتەن جە ئادرەس غەڵەتدای بە مەردومی و گەرەکشانە خەڵکی فرەتەر بکێشانەوە دلێو هارەو بەردەگی، چیردەسی و گۆمەکێ لێڵ بکەرانێوە. وەرتەرەنه دلێنە و ماهییەتو ئا دار و دەسەیە تا ڕادێو وزیان روە و ئایەندەیچەنە و بە پاو زەرورەتی ماهییەتشان فرەتەر دیماشکرا مەکریەونە. پانەیچوە، نیاز بە واتەی نییەن هەر کەس ئازادەن و حەزو وێشەن کە چە کێبیەیە هۆربچنۆنە پەی وێش، بە چە زوانێو قسێ بکەرۆنە و بوانۆنێوە و بنویسۆنە بەڵام پەیش نییەن و نمەتاوۆن حەزانو وێش تەعمیم بدەونە ملو زوان، فەرهەنگ و تاریخو جامێعەیورە کە بە درێژایی زەمانیی دیاردەیە پویا و زیندە و تایوەتمەند و وێپا بییەن.
بەپاو گردو بەڵگان، کورد و گۆران دوێ دیاردێ تاریخییێنێ. ئەچی زەمانەنە هەم زوانو کوردیی و ئارمانەو کوردایەتی کەوتەنوە سارایی و ڕاسایی وێش و مەعلومەن بە چێشی مواچیۆنە و کامەنە و هەمیچ زوانو گۆرانیی و کێبیەی گۆرانی حەریم و بارومش دیار و موشەخەسەن و مەعلومەن بە چێشی واچیان و مواچیۆن. نزیک بە یەک سەدە ناسیوناڵیسمی کوردی تەلاشش ئانە بییەن و ئەئیسەیچە ئانەن کە بەرو زوانو وێشان هەرچی زوانەن بتاویەونێوە و بکریۆنە قوربانی زوانەکەیشان. بە تایوەت قوربانی کەردەو زوان و ئەدەبیات و گلێرگاو گۆرانی. ئا پروژە بە تەمامی وڕانەرە و تەپڵەو ڕسواییش و بۆپڕوزش یاوان ئاسمان.
پەوکەتێ هەرجۆرە باسانێو جەبارەو کورد و گۆرانیوە بە رەوایەتو جەریانانو ناسیۆناڵیسمی کوردی و وەردەسە هۆرامانیەکاشان، کەڵەکەنە و شیرە ساواین سەرو عاڵەم و ئادەمیرە. هەر کەس و جەریانێو ئەئینەیە نەزانۆنە یا نائاگاهەن و یا ئاگاهانە خەریکو قەڵبو هەقێقەت و واقێعیەتین پەی بازار گەرمی و درێژەپەنەدای به دوکان و مەنفەعەتیش.

پلەکیٛو یاوەرنامیٛ: Degrees of adjective . پلیٛ چەسپیێ، پلیٛ بەراوردی، پلیٛ باڵای، چەنی وەشیٛ مەکریانیٛ، ئەرکشان چەنینەن؟ ڕیزو یاوەرنامیٛ، لکەو یاوەرنامیٛ، بەیاوەرنامیٛ بیەی و چنڎە وردەکارییٛ تەریٛچ...

سرودێ زاڕوٙڵان بە زوان گوران بەچکە پاستاری

ئاراس ، دەسڕێ
پاکش چنی یۆش بەردەن
مەگرەۆ و مەواچۆ
بەچکە پاستاری مەردەن.
وای وای وای وای
بەچکە پاستاری مەردەن

حوسە شێت چەوەر چێش
ئی بەستەزوانەت کوشتەن
ئەویش وەک توو گیاندارەن
حەزش چە خۆشی گشتەن
وای وای وای وای
بەچکە پاستاری مەردەن

توو چەباتی ئانە
دان و ئاوش پەی باری
وەچی وەکەمەر وەشنا
گیان نازدارش برماری

وای وای وای وای
بەچکە پاستاری مەردەن

بەیدێ با گشتمان
چە شۆنێ بنمشە چاڵ
نمۆ چینا بمانۆ
نەوەک بۆرۆش قەل و داڵ

وای وای وا
بەچکە پاستاری مەردەن

گرفتار کاکەیی
1992

رویکرد فرازبان معنایی طبیعی: فرض‌ها، مفاهیم و اهداف

فصلنامه علمی‌پژوهشی مطالعات زبان‌ها و گویش‌های غرب ایران/ شماره ٧

د. مهدی سجادی