SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ (19)



469 yılında Eftalitler’e karşı savaşa başlayan I. Firuz tüm haremi ve yanındakilerle birlikte tutsak düşmüş, bu tutsaklıktan Bizans imparatoru Zenon’un aracılığı ile kurtulmuştur. Ancak kızını ve oğlu I. Kubad’ı bir süreliğine Eftalitler’e rehin bırakmaya mecbur kalmış ve her yıl Eftalitler’e haraç vermek zorunda kalmıştır. (1) I. Firuz onurunu kurtarmak için 475 yılına kadar bekledi ve ardından Eftalitler üzerine bir sefer daha düzenledi. Ancak kuşatmaya alınan I. Firuz, Akşunvar’ın ayaklarına kapanarak kendini kurtarabilmiştir. (2)

Bununla birlikte I. Firuz intikam hissini yenememiş ve Zerdüştî din adamlarının dahi karşı çıkmasına rağmen 484 yılında tekrar Eftalitler’e savaş açmış ve bu son hamlesi onun canına mal olmuştur. (3) Bununla da I. Firuz adının anlamına uygun bir siyasi-askeri bir hayat sürememiştir. Zira Firuz “galip, muzaffer” anlamına gelen bir sözcüktür. I. Firuz’un ölümü ise Sâsânîler’i Eftalitler’in vassalına çevirdi. Sâsânîler Anuşirvan’ın tahta çıkışına kadar (4) Akhunlar’a vergi ödemek mecburiyetinde kalmışlardır. (5)

I. Firuz’un öldürülmesinden sonra oğlu I. Kubad Sâsânî tahtına çıkartıldı. Ancak I. Firuz’un kardeşi Balaş bunu kabul etmeyerek Kubad’ın Eftalitler’e sığınmasına neden oldu. Balaş bunun için yıllık haracın (6) yanında Eftalitler’e ait Horasan topraklarından da vaz geçip Sâsânî Devleti’ni adeta Eftalitler’e tam bağımlı hale getirdi. Eftalitler babası I. Firuz’un davranışlarını göz önünde bulundurarak I. Kubad’a yardım etmediler ve I. Kubad dört yıl gibi uzunca bir süre Türkistan’da ikamet etmek zorunda kaldı.

Anlaşılan Eftalitler Balaş’ın tahtta olmasını istemişler ve bu nedenle o ölünceye kadar I. Kubad’ı tahta çıkarmamışlardır. (7) Balaş’ın ölümü üzerine, I. Kubad, Eftalitler’in desteği ile 488 yılında Sâsânî tahtına oturtuldu. (8) O, hâkimiyeti süresince Akhunlar’ın nüfuzunu hep üzerinde hissetmek zorunda kaldı.

_____________________________

1. Daryaee, Şāhenşāhi̇̄-yi Sāsāni̇̄, s. 40.

2. Konukçu, Kuşan ve Akhunlar Tarihi, s. 81.

3. Ghirshman, İ̄rān ez Āğāz tā İslām, s. 294-296;Büchner, “Sâsânîler”, s. 245; Esko Naskali, “Sâsânîler”, s. 175.

4. Christensen, İ̄rān der Zamān-ı Sāsāniyān, s.320.

5. Larissa Baratova, “Orta Asya’daki Türk Kağanlığı (M.S. 600-800)”, çev: Başar Batur, Türkler Ansiklopedisi, C. 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 90.

6. Daryaee, Şāhenşāhi̇̄-yi Sāsāni̇̄, s. 41.

7. Re’i̇̄s-niyā, Āẕerbāycān der Seyr-i Tāri̇̄ḫ-i İ̄rān, C. I, s. 530.

8. Konukçu, Kuşan ve Akhunlar Tarihi, s. 41, 82.


Tarihçi ve Türkolog Dr. Babek Cavanşir; "SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ" makalesi, XVII. Türk Tarih Kongresi (15-17 Eylül 2014), Kongreye sunulan bildiriler, Cilt II, Kısım II, Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018, s. 779-780.

@Babek_Cavanshir
.

ساسانی دئولت تشکیلاتی'ندا تورک ائتکیسی (۲۰)


بیرینجی قوباد'ین تاختا چیخار چیخماز ياپدیغی ایلک اویغولاما قافقازیا'دا گوچله‌نمه‌يه باشلايان خزرلر’ه قارشی ساواش آچماق اولدو. (۱) مزدک آیاقلانمالارینی باسدیرماق ایچین ائفتالیتلر’دن ياردیم طلبینده بولوندو. (۲) آنجاق داها سونرا زردوشتی دین آداملاری‌نین گوجونو دنگه‌له‌مک اوچون مازدئیزم'ین (مزدکیلیگ’ین) گوچله‌نیپ يايیلماسینی دستکله‌مک دوروموندا قالدی. (۳) بونا قارشی چیخان ساسانی ایله‌ری گله‌نلری و زردوشتی دین آداملاری بیرینجی قوباد'ی توتوقلايیپ قارداشی جاماسب'ی تاختا چیخاردیلار. حبسه آتیلان بیرینجی قوباد بو کز آقرابالار‌ینین (قوهوملارینین) ياردیمی ایله ۴۹۶ ایلینده قاچاراق يئنه ائفتالیتلر'ه سیغیندی. (۴)

ائفتالیتلر اوچ ایل سونرا ۴۹۹ ایلینده بیرینجی قوباد'ی گؤندردیکلری بؤیوک بیر اوردو ایله يئنیدن دستکله‌يیپ ساسانی تاختینا چیخاردیلار. (۵) قاچیشیندا اونا ياردیم ائتمیش اولان، ائفتالیت کؤکنلی قوموتانلارینین بیرینین قیزیيلا و یا ائفتالیت عایله‌سیندن بیر پرنسئس ایله ائوله‌لندیگی (۶) ادعا ائدیلمکده‌دیر. (۷) بو ائولیلیکدن ایسه اونلو ساسانی کرالی انوشیروان دوغموشدور. بیرینجی قوباد تاختینی الده ائتمک اوچون اوغراشدیغی بو سوره ایچه‌ریسینده مالی آچیدان ائفتالیتلر'ه اولدوقچا بورچلانمیشدی. (۸)

اؤيله کی بو بورچلارین بیر قیسمین اؤده‌يه‌بیلمک اوچون بیزانس ایمپاراتوروندان بورچ ایسته‌دی. بو اولاي دئولتلرآراسی حقوق تاریخینده بیر دئولتین دیگر بیر دئولتدن ایلک بورچ طلبیدیر. آنجاق، بیزانس ایمپاراتورو اونون بو طلبینی گئری چئویردی. بونون اوزه‌رینه بیرینجی قوباد کور ایرماغی'نا قده‌ر توم قافقازیا'نی و دوغو آنادولو'نو حاکیمیتی آلتینا آلان [تورک]-سابیر قاغانلیغی'نا مراجیعت ائتدی. بؤيله‌جه [تورک]-سابیرلر’له قوردوغو اتفاق سايه‌سینده بیزانس توپراقلارینا سالدیران بیرینجی قوباد الده ائتدیگی غنیمتلری ائفتالیت سارايینا گؤندردی. (۹)

آردیندان بیرینجی قوباد، بیزانس'ین قافقازیا هونلاری'نا قارشی گئچیتلری قاپاتماماسی نه‌دنی‌يله بیزانسلیلار’ا عاید اولان آمید'ی اشغال ائتمیشدیر. بو ساواشلاری فرصت بیلن هونلار تکرار داريال گئچیدی’ندن ساسانی توپراقلارینا سالدیردیلار. (۱۰)

_________________________________

۱. جواد مشکور، تاریخ ایران زمین از روزگار باستان تا انقراض قاجاریه، تهران: انتشارت اشراقی، ۱۳۷۸، صفحه ۹۲؛ عبدالحسین زرین کوب & روزبه زرین کوب؛ تاریخ ایران باستان (۴)، تاریخی سیاسی ساسانیان، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه (سمت)، ۱۳۷۹، صفحه ۵۸-۵۷

2. Akbulut, “Maveraünnehr ve Horasan’da Türkler”, s. 839.

3. Boris Marşak, “Türkler ve Soğdlular”, çev: Alesker Aleskerov, Türkler Ansiklopedisi, C. 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 172; Esko Naskali, “Sâsânîler”, s. 175;
ابن بلخی، فارس‌نامه، صفحه ۸۴

 ۴. ابن بلخی، فارس‌نامه، صفحه ۸۴

5. Procopius, History of The Wars Books I-II: The Persian War, Vol. I., Loeb Classical Library, No.48, Trc: H. B. Dewing, Bury St Edmunds, Suffolk: Harvard University Press, 2002, s. 10-11; İbn-i Belḫi̇̄, Fārs-nāme, s. 61; Enver Konukçu, “Akhunlar”, s. 829; Esko Naskali, “Sâsânîler”, s. 175.

6. Procopius, History of The Wars Books I-II: The Persian War, Vol. I., s. 10.

۷. ابن بلخی، فارس‌نامه، صفحه ۸۶

۸. عبدالحسین زرین کوب & روزبه زرین کوب؛ تاریخ ایران باستان (۴)، تاریخی سیاسی ساسانیان، صفحه ۶۰

9. Şerif Baştav, “Sabir Türkleri”, Belleten, Sayı: V (17-18), 1995, s. 58.

 ۱۰. آرتور کریستنسن، ایران در زمان ساسانیان، صفحه ۳۷۶؛
Wolfram Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, çev: Nimet Uluğtürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996, s. 88.


تاریخچی و تورکولوگ دوکتور بابک جاوانشیر؛ «ساسانی دئولت تشکیلاتی’ندا تورک ائتکیسی» مقاله‌سی؛ ۱۷’جی تورک تاریخ کونگره‌سی (۱۷ - ۱۵ ائیلول ۲۰۱۴)، کونگره‌یه سونولان بیلدیریلر؛ جیلد ۲، قیسیم ۲، اورتا آسیا و قافقازیا تاریخی، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا، ۲۰۱۸، صفحه  ۷۸۲-۷۸۰

@Babek_Cavanshir
.

SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ (20)


I. Kubad’ın tahta çıkar çıkmaz yaptığı ilk uygulama Kafkasya’da güçlenmeye başlayan Hazarlar’a karşı savaş açmak oldu. (1) Mezdek ayaklanmalarını bastırmak için Eftalitler’den yardım talebinde bulundu. (2) Ancak daha sonra Zerdüştî din adamlarının gücünü dengelemek için Mazdeizm’in (Mezdekilik’in) güçlenip yayılmasını desteklemek durumunda kaldı. (3) Buna karşı çıkan Sâsânî ileri gelenleri ve Zerdüştî din adamları I. Kubad’ı tutuklayıp kardeşi Camasb’ı tahta çıkardılar. Hapse atılan I. Kubad bu kez akrabalarının yardımı ile 496 yılında kaçarak yine Eftalitler’e sığındı. (4)

Eftalitler üç yıl sonra 499 yılında I. Kubad’ı gönderdikleri büyük bir ordu ile yeniden destekleyip Sâsânî tahtına çıkardılar. (5) Kaçışında ona yardım etmiş olan, Eftalit kökenli komutanlarının birinin kızıyla veya Eftalit ailesinden bir prenses ile evlendiği (6) iddia edilmektedir. (7) Bu evlilikten ise ünlü Sâsânî kralı Anuşirvan doğmuştur. I. Kubad tahtını elde etmek için uğraştığı bu süre içerisinde malî açıdan Eftalitler’a oldukça borçlanmıştı. (8)

Öyle ki bu borçların bir kısmını ödeyebilmek için Bizans imparatorundan borç istedi. Bu olay devletlerarası hukuk tarihinde bir devletin diğer bir devletten ilk borç talebidir. Ancak, Bizans imparatoru onun bu talebini geri çevirdi. Bunun üzerine I. Kubad Kür Irmağı’na kadar tüm Kafkasya’yı ve Doğu Anadolu’yu hâkimiyeti altına alan [Türk]-Sabir Kağanlığı’na müracaat etti. Böylece [Türk]-Sabirlerle kurduğu ittifak sayesinde Bizans topraklarına saldıran I. Kubad elde ettiği ganimetleri Eftalit sarayına gönderdi. (9)

Ardından I. Kubad, Bizans’ın Kafkasya Hunları’na karşı geçitleri kapatmaması nedeniyle Bizanslılar’a ait olan Amid’i işgal etmiştir. Bu savaşları fırsat bilen Hunlar tekrar Daryal Geçidi’nden Sâsânî topraklarına saldırdılar. (10)

________________________________
 
1. Meşkūr, Tāri̇̄ḫ-i İ̄rān-zemi̇̄n, s. 92; ‘Abdu’l-Ḥüseyin Zerri̇̄n-kūb & Rūzbeh Zerri̇̄n-kūb,Tāri̇̄ḫ-i İ̄rān-ı Bāstān (4), Tāri̇̄ḫ-i Siyāsi̇̄-yi Sāsāniyān, Tahrān: Sāzimān-ı Muṭāli‘a ve Tedvi̇̄n-i Kütüb-i ‘Ulūm-i İnsāni̇̄-yi Dāniş-gāhhā (Semt), 1379, s. 57-58.

2. Akbulut, “Maveraünnehr ve Horasan’da Türkler”, s. 839.

3. Boris Marşak, “Türkler ve Soğdlular”, çev: Alesker Aleskerov, Türkler Ansiklopedisi, C. 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 172; İbn-i Belḫi̇̄,Fārs-nāme, s. 84; Esko Naskali, “Sâsânîler”, s. 175.

4. İbn-i Belḫi̇̄, Fārs-nāme, s. 84.

5. Procopius, History of The Wars Books I-II: The Persian War, Vol. I., Loeb Classical Library, No.48, Trc: H. B. Dewing, Bury St Edmunds, Suffolk: Harvard University Press, 2002, s. 10-11; İbn-i Belḫi̇̄, Fārs-nāme, s. 61; Enver Konukçu, “Akhunlar”, s. 829; Esko Naskali, “Sâsânîler”, s. 175.

6. Procopius, History of The Wars Books I-II: The Persian War, Vol. I., s. 10.

 7. İbn-i Belḫi̇̄, Fārs-nāme, s. 86.

8. ‘Abdu’l-Ḥüseyin Zerri̇̄n-kūb & Rūzbeh Zerri̇̄n-kūb, Tāri̇̄ḫ-i İ̄rān-ı Bāstān (4), Tāri̇̄ḫ-i Siyāsi̇̄-yi Sāsāniyān, s. 60.

 9. Şerif Baştav, “Sabir Türkleri”, Belleten, Sayı: V (17-18), 1995, s. 58.

10. Christensen, İ̄rān der Zamān-ı Sāsāniyān, s.376; Wolfram Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, çev: Nimet Uluğtürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996, s. 88.

 

Tarihçi ve Türkolog Dr. Babek Cavanşir; "SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ" makalesi, XVII. Türk Tarih Kongresi (15-17 Eylül 2014), Kongreye sunulan bildiriler, Cilt II, Kısım II, Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018, s. 780-782.

@Babek_Cavanshir
.

ساسانی دئولت تشکیلاتی’ندا تورک ائتکیسی (۲۱)


خزرلر، بیزانس و ساسانی ائگه‌منلیگینده‌کی جوغرافیالاردا ایکینجی یوزایلین سونلارینا دوغرو گؤرولمه‌یه باشلادیلار. ۱۹۸ ایلینده ائرمنیلره سالدیرمیشلار و اوچونجو یوزایلدن دؤردونجو یوزایلین اورتالارینا قده‌ر ائرمنیستان بؤلگه‌سینده گئرچکلشن ساسانی-بیزانس ساواشلاریندا ساسانیلر ایله اتفاق یاپمیشلاردی.

دؤردونجو یوزایلین ایکینجی یاریسیندان ایسه ساسانیلر’ین اونلارین بؤلگه‌سینه‌ یؤنه‌لیک یاییلماجیلیقلارینا قارشی بیزانس ایله اتفاق قورموشلاردیر. کیمی گؤروشلره گؤره خزر-بیزانس اتفاقی سونوجوندا ییپرانان ساسانیلر ۶۴۲-۶۳۲ ایللری آراسیندا عرب-اسلام اوردولارینا یئنیک دوشموشلردیر.(۱)

ساسانی دئولتی’نین محافیظ کسیمینده خزرلر اؤزل بیر یئره صاحیبلردی.(۲) کیمی بیلگیلره گؤره ایکینجی خسرو زامانیندا ۸۰۰۰ قده‌ر خزر عسکری ساسانی اوردوسوندا گؤره‌و یاپماقدایدی.(۳)

____________________________

1. M. U. Yücel, “Hazar Hakanlığı”, Türkler, c. II, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 446;

2. M. U. Yücel, “Hazar Hakanlığı”, s. 455;

3. Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, (3. baskı) C. I, İstanbul: Aksiseda Matbaası, 1981, s. 72.


تاریخچی و تورکولوگ دوکتور بابک جاوانشیر؛ «ساسانی دئولت تشکیلاتی’ندا تورک ائتکیسی» مقاله‌سی؛ ۱۷’جی تورک تاریخ کونگره‌سی (۱۷ - ۱۵ ائیلول ۲۰۱۴)، کونگره‌یه سونولان بیلدیریلر؛ جیلد ۲، قیسیم ۲، اورتا آسیا و قافقازیا تاریخی، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا، ۲۰۱۸، صفحه، ۷۸۱.

@Babek_Cavanshir
.

SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ (21)


Hazarları Bizans ve Sâsânî egemenliğindeki coğrafyalarda II. yüzyılın sonlarına doğru görülmeye başladılar. 198 yılında Ermeniler’e saldırmışlar ve III. yüzyıldan IV. yüzyılın ortalarına kadar Ermenistan bölgesinde gerçekleşen Sâsânî-Bizans savaşlarında Sâsânîler ile ittifak yapmışlardı.

IV. yüzyılın ikinci yarısından ise Sâsânîler’in onların bölgesine yönelik yayılmacılıklarına karşı Bizans ile ittifak kurmuşlardır. Kimi görüşlere göre Hazar-Bizans ittifakı sonucunda yıpranan Sâsânîler 632-642 yılları arasında Arap-İslam ordularına yenik düşmüşlerdir. (1)

Sâsânî Devleti’nin muhafız kıtalarında Hazarlar özel bir yere sahiplerdi. (2) Kimi bilgilere göre II. Hüsrev zamanında 8.000 kadar Hazar askeri Sâsânî ordusunda görev yapmaktaydı. (3)

________________________

1. M. U. Yücel, “Hazar Hakanlığı”, Türkler, c. II, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 446;

2. M. U. Yücel, “Hazar Hakanlığı”, s. 455;

3. Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, (3. baskı) C. I, İstanbul: Aksiseda Matbaası, 1981, s. 72.


Tarihçi ve Türkolog Dr. Babek Cavanşir; "SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ" makalesi, XVII. Türk Tarih Kongresi (15-17 Eylül 2014), Kongreye sunulan bildiriler, Cilt II, Kısım II, Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018, s. 781.

@Babek_Cavanshir
.

ساسانی دئولت تشکیلاتی'ندا تورک ائتکیسی (۲۲)

 

بیزانس'لا ساواشماسینین آردیندان يئدی ایل سوره‌جک اولان بیر سالدیرمازلیق آنلاشماسی ياپان بیرینجی قوباد قوزئیه دوغرو حرکته گئچه‌رک هونلار’ی يئنیلگیيه اوغراتدی. آنجاق هونلار’ین يئرینی داها بؤیوک بیر تهلیکه حالینا گلن [تورک]-سابیرلر آلاجاقدی. (۱) سابیرلر و هونلار ۴۶۰ ایلیندن اعتیبارا قافقازیا'دا گوچله‌نمه‌يه باشلامیشلاردیر. اونلارین بو بؤلگه‌يه گلمه‌لرینی ساغلايان آوار باسقیلاری ایدی. ۵۰۲ ایلیندن باشلايان و اوزون سوره دوام ائدن ساسانی-بیزانس ساواشلاریندا دگیشیک سابیر بويلاری کندی چیخارلاری دوغرولتوسوندا يا بیزانس يا دا ساسانی طرفینده يئر آلمیشلاردیر. (۲)

بیرینجی قوباد'ین ائفتالیت دسته‌گینه اولان احتیياجی يئنه ده سوره‌جکدی. نیته‌کیم او ۵۰۲ ایلینده ائرمنیستان اوزه‌رینه دوزه‌نله‌دیگی سفرده ائفتالیتلردن ياردیم آلمیش و بو اوردويلا تئودوسیوپولیس (ارزوروم) اؤنلرینه قده ر ایله‌رله‌میشدیر. بیزانسلی تاریخچی پروکوپیوس'ون آقتاردیغی بیلگیيه گؤره ساسانی اوردوسوندا اوچ بین «سابیری (سابیر)» آتلیسی دا يئر آلماقدايدی. (۳) ساسانی اوردوسونداکی [تورک]-سابیرلر بو ساواشدا فئدئسیوپول'و اله گئچیریپ ياغمالادیقدان سونرا آپادانا، ائدئسسا (اورفا) و هارران (حران) گیبی شهیرلری ده اله گئچیرمه‌يه چالیشمیشلاردیر.  

ائدئسسا قوشاتماسی سیراسیندا ائفتالیت اوردوسونون قوموتانی اسیر دوشموشدور. بو قوموتان ایچین بیرینجی قوباد يوغون بیر دیپلوماتیک فعالیته گیریشمیش و قوموتانی قورتارابیلمیشدیر. (۴)

۵۱۵ ایلینده ایسه [تورک]-سابیرلر ائرمنیستان، مئزوپوتاميا (بین النهرین) و آنادولو'داکی بیزانس توپراقلارینی ياغمالادیلار. اونلار ۵۳۰-۵۲۰ ایللری آراسیندا گئرچکله‌شن ساسانی-بیزانس ساواشلاریندا ساسانیلر’ین يانیندا يئر آلدیلار. (۵) 

[تورک]-سابیرلر'ین ساسانی ساواش تاریخینده‌کی بلیرله‌يیجی رولو داها سونرالاری دا دوام ائتمیشدیر. نیته‌کیم ۵۵۲ ایلینده [تورک]-سابیرلر، قافقازیا'داکی خزر قیيیلارینا آخینلار دوزه‌نله‌میشلردیر. [تورک]-سابیرلر’له آنلاشما يولونا گئدن ساسانیلر اونلارلا بیزانس'ا قارشی اتفاقلار قوردولار. آنجاق [تورک]-سابیرلر’دن کیچیک بیر بؤلومو دربند گئچیدی’نی گئچه‌رک آلبانيا توپراقلارینا سالدیردیلار. ساسانیلر ایسه سؤز قونوسو سالدیریيی دوردوردوقدان سونرا [تورک]-سابیرلر’ی سابران، آبشئرون و موغان بؤلگه‌لرینده يئرله‌شدیردیلر. (۶)

-------------------------------

1. Altungök, Türk-Fars İlişkileri, s. 125.

2. Şerif Baştav, “Sabir Türkleri”, s. 58; Agathias,Agathias The Histories, Translated With an Introduction and Short Explanatory Notes By Joseph D. Frendo, Walter De Gruyter, Berlin-New York: 1975, s. 115.

3. Procopius, History of The Wars, I., With an English Translation By H. B. Dewling, William Heinemann, London: 1914, s. 50.

4. Konukçu, Kuşan ve Akhunlar Tarihi, s. 82, 84.

5. Tarık Dostiyev, “Kafkasya’da Hunlar”, Türkler, C. 1, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 923-924.

6. Tarık Dostiyev, “Kafkasya’da Hunlar”, s. 924.


تاریخچی و تورکولوگ دوکتور بابک جاوانشیر؛ «ساسانی دئولت تشکیلاتی’ندا تورک ائتکیسی» مقاله‌سی؛ ۱۷’جی تورک تاریخ کونگره‌سی (۱۷ - ۱۵ ائیلول ۲۰۱۴)، کونگره‌یه سونولان بیلدیریلر؛ جیلد ۲، قیسیم ۲، اورتا آسیا و قافقازیا تاریخی، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا، ۲۰۱۸، صفحه  ۷۸۳-۷۸۲

@Babek_Cavanshir
.

SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ (22)

 

Bizans’la savaşmasının ardından yedi yıl sürecek olan bir saldırmazlık anlaşması yapan I. Kubad kuzeye doğru harekete geçerek Hunlar’ı yenilgiye uğrattı. Ancak Hunlar’ın yerini daha büyük bir tehlike haline gelen [Türk]-Sabirler alacaktı. (1) Sabirler ve Hunlar 460 yılından itibaren Kafkasya’da güçlenmeye başlamışlardır. Onların bu bölgeye gelmelerini sağlayan Avar baskıları idi. 502 yılından başlayan ve uzun süre devam eden Sâsânî-Bizans savaşlarında değişik Sabir boyları kendi çıkarları doğrultusunda ya Bizans ya da Sâsânî tarafında yer almışlardır. (2)

I. Kubad’ın Eftalit desteğine olan ihtiyacı yine de sürecekti. Nitekim o 502 yılında Ermenistan üzerine düzenlediği seferde Eftalitler’den yardım almış ve bu orduyla Theodosiopolis (Erzurum) önlerine kadar ilerlemiştir. Bizanslı tarihçi Procopius’un aktardığı bilgiye göre Sâsâni ordusunda üç bin “Sabiri (Sabir)” atlısı da yer almaktaydı. (3) Sasânî ordusundaki [Türk]-Sabirler bu savaşta Fedesiopol’u ele geçirip yağmaladıktan sonra Apadana, Edessa (Urfa) ve Harran gibi şehirlerinde ele geçirmeye çalışmışlardır. 

Edessa kuşatması sırasında Eftalit ordusunun komutanı esir düşmüştür. Bu komutan için I. Kubad yoğun bir diplomatik faaliyete girişmiş ve komutanı kurtarabilmiştir. (4)

515 yılında ise [Türk]-Sabirler Ermenistan, Mezopotamya ve Anadolu’daki Bizans topraklarını yağmaladılar. Onlar 520-530 yılları arasında gerçekleşen Sâsânî-Bizans savaşlarında Sâsânîler’in yanında yer aldılar. (5)

[Türk]-Sabirler’in Sâsânî savaş tarihindeki belirleyici rolü daha sonraları da devam etmiştir. Nitekim 552 yılında [Türk]-Sabirler, Kafkasya’daki Hazar kıyılarına akınlar düzenlemişlerdir. [Türk]-Sabirler’le anlaşma yoluna giden Sâsânîler onlarla Bizans’a karşı ittifaklar kurdular. Ancak [Türk]-Sabirler’den küçük bir bölümü Derbent Geçidi’ni geçerek Albanya topraklarına saldırdılar. Sâsâniler ise söz konusu saldırıyı durdurdukan sonra [Türk]-Sabirler’i Sabran, Abşeron ve Muğan bölgelerinde yerleştirdiler. (6)

---------------------------------

1. Altungök, Türk-Fars İlişkileri, s. 125.

2. Şerif Baştav, “Sabir Türkleri”, s. 58; Agathias,Agathias The Histories, Translated With an Introduction and Short Explanatory Notes By Joseph D. Frendo, Walter De Gruyter, Berlin-New York: 1975, s. 115.

3. Procopius, History of The Wars, I., With an English Translation By H. B. Dewling, William Heinemann, London: 1914, s. 50.

4. Konukçu, Kuşan ve Akhunlar Tarihi, s. 82, 84.

5. Tarık Dostiyev, “Kafkasya’da Hunlar”, Türkler, C. 1, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 923-924.

6. Tarık Dostiyev, “Kafkasya’da Hunlar”, s. 924.


Tarihçi ve Türkolog Dr. Babek Cavanşir; "SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ" makalesi, XVII. Türk Tarih Kongresi (15-17 Eylül 2014), Kongreye sunulan bildiriler, Cilt II, Kısım II, Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018, s. 782-783.

@Babek_Cavanshir
.

ساسانی دئولت تشکیلاتی'ندا تورک ائتکیسی (۲۳)


ساسانی-ائفتالیت مجادیله‌سی سونوجوندا ساسانی دئولتی بئشینجی يوزایلین سون چئيره‌گینده ائفتالیتلر’ه نره‌ده‌يسه (هارادا ایسه) تومویله باغیملی بیر دوروما گلمیشدیر. بو سوره‌چده ائفتالیتلر’ین ساسانی دئولتی'نین ایچ‌ایشلرینه جیدی بیر بیچیمده مداخیل اولدوقلارینا، حتی دئولتین باشینا گئچن شاهین بیله اونلار طرفیندن آتاندیغینا تانیق اولونماقدادیر. بو دوروم، بیرینجی قوباد'ین اؤلومونه قده‌ر دوام ائتمیشدیر. بیرینجی قوباد'ین اوزون سوره‌لیگینه ائفتالیتلر’ین يانیندا قالیپ اونلارا سیغیندیغی بیلینمکده‌دیر. بیرینجی قوباد، ساسانی دئولت تشکیلاتی آدی آلتیندا بیلدیگیمیز اونلو ياپینین دا قوروجوسو سايیلماقدادیر.

بو ياپینین اولوشماسیندا بیرینجی قوباد'ین، ائفتالیت دئولت تشکیلاتی ياپیسینی بیر باشا ياخیندان گؤزله‌مله‌مه‌سینین ائتکیسی گؤرمزدن گلینه‌مز. ساسانی دئولت تشکیلاتی‌’نین بو يئنی ياپیسی بیرینجی قوباد طرفیندن شکیلله‌ندیریلمیش اولماسینا رغما، بو شکیلله‌نمه‌نین داها چوخ انوشیروان ایله ایلیشکیله‌ندیریلمه‌سینین سببی ساسانیلر’ین ان گوچلو دؤنه مینده حوکوم سورموش اولماسیندان قایناقلانماقدادیر. بیرینجی قوباد دؤنه‌مینه عاید اؤلکه‌نین دؤرت ايالتینه ایلیشکین بولونان سیککه‌لر بو يئنی دئولت ياپیسی’نین انوشیروان'دان اؤنجه قوباد طرفیندن اولوشدورولدوغونو آچیقچا گؤسترمکده‌دیر. (۱)

بیرینجی قوباد و اوغلو انوشیروان دؤنه‌ملرینده، ساسانی اوردوسونون و دئولتی‌’نین صاحیپ اولاگلدیگی تکیل ياپی ترک ائدیله‌رک، دؤرتلو بیر اداری ياپی گلیشدیریلمیشدیر. ساسانی ایمپاراتورلوغو'ندا باشلیجا دؤرت اداری بؤلگه ويا ايالت تشکیل ائدیلمیشدیر. (۲) بو اویغولامانی باشلاتانین انوشیروان اولدوغو اؤنه سورولسه ده (۳)، اساس باشلاتیجینین بیرینجی قوباد اولدوغو قایناقلارجا دوغرولانماقدادیر. والیلرین حوکومدار نایبی ويا يوکسک روتبه‌لی عسکرلردن سئچیلمه‌سی (۴) دئولتین اصیل داياناغینین عسکری تشکیلات اولدوغونا دلالت ائدر. بو عایله‌لره محکم قالانین صاحیبی آنلامینا گلن«آرتابیدئس (آرگاباد)» دئنمکده‌يدی. (۵) بیرینجی قوباد دؤنه‌مینه قده‌ر ساسانی اوردوسو تک بیر قوموتا قدمه‌سی آلتیندا توپلانماقدايدی. آنجاق بیرینجی قوباد ایله بیرلیکده قوزئی، گونئي، دوغو و باتی (۶) قوموتانلیقلاری اولماق اوزه‌ره دؤرت قیسما آيریلدی. (۷)

____________________________

۱. تورج دریایی، «تقسیمات اداری و مناصب فارس»، سقوط ساسانیان: فاتحان خارجی، مقاومت داخلی و تصویر پایان جهان، ترجمه: منصوره اتحادیه (نظام مافی)، فرحناز امیرخانی حسینکلو،ویرایش: روزبه زرین کوب، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۳، صفحه ۴۳-۴۲؛
Esko Naskali, “Sâsânîler”, s. 175.

۲. تورج دریایی، «ایران ساسانی»، تاریخ و فرهنگ ساسانی، ترجمه: مهرداد قدرت دیزجی، تهران، انتشارات ققنوس، ۱۳۸۲، صفحه ۱۰۱؛ عبدالحسین زرین کوب & روزبه زین کوب؛ تاریخ ایران باستان (۴)، تاریخی سیاسی ساسانیان، صفحه ۷۷-۷۶؛
İlber Ortaylı, Türkiye İdare Tarihine Giriş,Ankara: Turhan Kitabevi, 1996, s. 16

3. Arthur Christensen, L’Iran sous les Sassanides, Copenhague, Levine & Munksgarrd, 1944, s. 371; F. Altheim, Finanzgeschiche der Spätantike, Frakfurt: 1954, s. 138; Nurettin Albayrak, “Enuşirvan (Edebiyat)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul: DİVANTAŞ Diyanet Vakfı Neşriyat Pazarlama ve Ticaret A.Ş., 1995, s. 255. 

4. Ph. Gignoux Basically Disagrees with This Division, “Le Spahbed des Sassanides”,Jerusalem Studies in Arabic and Islam, Vol. 13, 1990, s. 1-14;
تورج دریایی، «تقسیمات اداری و مناصب فارس»، صفحه ۴۲-۴۱

۵. آرتور کریستنسن، ایران در زمان ساسانیان، صفحه ۱۴۳

۶. رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، صفحه ۳۱۶

۷. شهرستانهای ایرانشهر، با آوانویسی، ترجمه فارسی و یادداشتها از تورج دریایی، مترجم: شهرام جلیلیان، تهران: انتشارات طوس، ۱۳۸۸، صفحه ۲۴؛ عنایت الله رضا، ایران و تورکان در زمان ساسانیان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۱، صفحه ۱۶


تاریخچی و تورکولوگ دوکتور بابک جاوانشیر؛ «ساسانی دئولت تشکیلاتی’ندا تورک ائتکیسی» مقاله‌سی؛ ۱۷’جی تورک تاریخ کونگره‌سی (۱۷ - ۱۵ ائیلول ۲۰۱۴)، کونگره‌یه سونولان بیلدیریلر؛ جیلد ۲، قیسیم ۲، اورتا آسیا و قافقازیا تاریخی، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا، ۲۰۱۸، صفحه ۷۸۴-۷۸۳
 
@Babek_Cavanshir

SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ (23)

 
Sâsânî-Eftalit mücadelesi neticesinde Sâsânî Devleti V. yüzyılın son çeyreğinde Eftalitlere neredeyse tamamen bağımlı bir duruma gelmiştir. Bu süreçte Eftalitler’in Sâsânî Devleti’nin içişlerine ciddi bir biçimde müdahil olduklarına, hatta devletin başına geçen şahın bile onlar tarafından atandığına tanık olunmaktadır. Bu vaziyet, I. Kubad’ın ölümüne kadar devam etmiştir. I. Kubad’ın uzun süreliğine Eftalitler’in yanında kalıp onlara sığındığı bilinmektedir. I. Kubat, Sâsânî devlet teşkilatı adı altında bildiğimiz ünlü yapının da kurucusu sayılmaktadır.

Bu yapının oluşmasında I. Kubad’ın, Eftalit devlet teşkilatı yapısını bizzat yakından gözlemlemesinin etkisi görmezden gelinemez. Sâsânî devlet teşkilatının bu yeni yapısı I. Kubat tarafından şekillendirilmiş olmasına rağmen, bu şekillenmenin daha çok Anuşirvan ile ilişkilendirilmesinin sebebi Sâsânîler’in en güçlü döneminde hüküm sürmüş olmasından kaynaklanmaktadır. I. Kubad dönemine ait ülkenin dört eyaletine ilişkin bulunan sikkeler bu yeni devlet yapısının Anuşirvan’dan önce Kubad tarafından oluşturulduğunu açıkça göstermektedir. (1)

I. Kubad ve oğlu Anuşirvan dönemlerinde, Sâsânî ordusunun ve devletinin sahip olageldiği tekil yapı terk edilerek, dörtlü bir idarî yapı geliştirilmiştir. Sâsânî İmparatorluğu’nda başlıca dört idarî bölge veya eyalet teşkil edilmiştir. (2) Bu uygulamayı başlatanın Anuşirvan olduğu öne sürülse de (3), esas başlatıcının I. Kubad olduğu kaynaklarca doğrulanmaktadır. Valilerin hükümdar naibi veya yüksek rütbeli askerlerden seçilmesi (4) devletin asıl dayanağının askerî teşkilat olduğuna delalet eder. Bu ailelere muhkem kalenin sahibi anlamına gelen “artabides (argabadh)” denmekteydi. (5) I. Kubad dönemine kadar Sâsânî ordusu tek bir komuta kademesi altında toplanmaktaydı. Ancak I. Kubad ile birlikte kuzey, güney, doğu ve batı (6) komutanlıkları olmak üzere dört kısma ayrıldı. (7)

_______________

1. Touraj Daryaee, “Taḳsi̇̄māt-ı İdāri̇̄ ve Manāṣib-i Fārs”, Suḳūt-ı Sāsāniyān, Fātiḥān-ı Ḫārici̇̄, Muḳāvimet-i Dāḫili̇̄ ve Taṣvi̇̄r-i Pāyān-ı Cihān, Trc: Menṣūre İttiḥādiyye (Niẓām Māfi̇̄), Fereḥ-nāz Emi̇̄rḫāni̇̄ Ḥüseyneklu, Vi̇̄rāyiş: Rūzbeh Zerri̇̄n-kūb, Tahrān: Neşr-i Tāri̇̄ḫ-i İ̄rān, 1383, s. 42-43 (Gurnet, op. cit. s. 37); Esko Naskali, “Sâsânîler”, s. 175.

2. Touraj Daryaee, “İ̄rān-ı Sāsāni̇̄”, Tāri̇̄ḫ ve Ferheng-i Sāsāni̇̄, trc: Mihrdād Ḳudret Dizeci̇̄, Tahrān, İntişārāt-ı Ḳaḳnūs, 1382, s. 101; İlber Ortaylı, Türkiye İdare Tarihine Giriş,Ankara: Turhan Kitabevi, 1996, s. 16; ‘Abdu’l-Ḥüseyin Zerri̇̄n-kūb & Rūzbeh Zerri̇̄n-kūb, Tāri̇̄ḫ-i İ̄rān-ı Bāstān (4), Tāri̇̄ḫ-i Siyāsi̇̄-yi Sāsāniyān, s. 76-77.

3. Arthur Christensen, L’Iran sous les Sassanides, Copenhague, Levine & Munksgarrd, 1944, s. 371; F. Altheim, Finanzgeschiche der Spätantike, Frakfurt: 1954, s. 138; Nurettin Albayrak, “Enuşirvan (Edebiyat)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul: DİVANTAŞ Diyanet Vakfı Neşriyat Pazarlama ve Ticaret A.Ş., 1995, s. 255.

4. Ph. Gignoux Basically Disagrees with This Division, “Le Spahbed des Sassanides”,Jerusalem Studies in Arabic and Islam, Vol. 13, 1990, s. 1-14; Daryaee, “Taḳsi̇̄māt-ı İdāri̇̄ ve Manāṣib-i Fārs”, s. 41-42.

5. Christensen, İ̄rān der Zamān-ı Sāsāniyān, s.143.

6. Ghirshman, İ̄rān ez Āğāz tā İslām, s. 316.

7. Şehristānhā-yı İ̄rān-şehr, Bā Āvā-nivi̇̄si̇̄, Tercüme-yi Fārsi̇̄ ve Yād-dāşthā ez: Touraj Daryaee, Mütercim: Şehrām Celi̇̄liyān, Tahrān: İntişārāt-ı Tūs, 1388, s. 24;‘İnāyetullāh Rıżā, İ̄rān ve Türkān der Zamān-ı Sāsāniyān, Tahrān: Şirket-i İntişārāt-ı ‘İlmi̇̄ ve Ferhengi̇̄, 1381, s. 16.


Tarihçi ve Türkolog Dr. Babek Cavanşir; "SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ" makalesi, XVII. Türk Tarih Kongresi (15-17 Eylül 2014), Kongreye sunulan bildiriler, Cilt II, Kısım II, Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018, s. 783-784.

@Babek_Cavanshir
.

Şekil 1: dört duraklı mevsimsel yatay göçebelik

شکیل ۱: دؤرت دوراقلی مئوسیمسل ياتای گؤچه‌به‌لیک

@Babek_Cavanshir

ساسانی دئولت تشکیلاتی'ندا تورک ائتکیسی (۲۴)


گؤکتورکلر طرفیندن دا قوللانیلان بو [اوردوداکی] دؤرتلو ياپی دئنیس سینور گیبی مودئرن باتیلی تاریخچیلرین ده دقتینی چکمیشدیر. (۱) چین قایناقلاریندا، بؤیوک هون حکومداری مئته (موتون/باهادیر)'نین عسکری اصلاحاتینا دایر سونولان وئریلره باخیلدیغیندا سؤز قونوسو اؤرگوتله‌نمه بیچیمینین کؤکه نی آنلاشیلابیلیر. بو قئيدلرین بیرینه گؤره مئته آتلی بیرلیکلرینی دؤردلو بیر ياپی ایچینده دوزه‌نه سوخماقدا ایدی و هر يؤنده يئر آلان سوواریلرین آتلاری فرقلی رنگلره صاحیبدی. “دوغودا قیر، گونئيده دورو، باتیدا آق و قوزئیده یاغیز آتلار (۲) يئر آلماقدايدی. (۳) بیر باشقا چین قايناغینا گؤره ایسه مئته’يه عاید آتلی ساواشچیلارین “باتیدا اولانلارینین تومو قیر، دوغوداکیلارین هپسی‌ گؤی‌اوزو رنگینده، قوزئیده‌کیلرین هپسی (واریسی) ياغیز، گونئيده‌کیلرین بوتونو دورو آتلاری واردی». (۴)

[ساسانی يؤنه‌تیمینده ده وار اولان] دؤردتلو ياپی ایله ایلگیلی بیر باشقا اویغولامايا اداره دوزه‌نینده تانیق اولونماقدادیر. مئته (موتون/باهادیر)'نین يؤنه‌تیمینده دؤرت بويا اوستون بیر قونوم تانینمیشدیر. بونلار هو-يئن، لان، هسو-پو (Hu-yen, Lan, Hsü-pu) (۵) و حوکومدار عایله‌سینین چیخدیغی لوان-تی (Luan-ti) (۶) بويلاری ایدی. بو دؤرتلو ياپینین نئجه گلیشدیگی قونوسوندا دويوروجو بیر آچیقلامايا راستلانیلماسا دا بیزجه بو اؤرگوتله‌نمه بیچیمینین تمه‌للری بوزقیر ياشايیشینا اویغون “دؤرت دوراقلی مئوسیمسل ياتای گؤچه‌به‌لیک” (باخ. شکیل ۱) تشکیلاتیندا آرانمالیدیر. بوزقیرا اؤزگو ياتای گؤچه‌به‌لیکده گؤچه‌به بويلار، ده‌گیشن دؤرت مئوسیمله بیرلیکده دؤرت آرا دوراقدا گئچیجی اولاراق قونوشلانماقدادیرلار. بو دوراقلارین آدلاری، مئوسیم آدلارینین سونونا اکله‌نن -لاق / -لک مکان اکی ایله اولوشدورولماقدا و شؤيله بیر سیرايی ایزله مکده دیر: ۱. يازلاق (ياز)؛ ۲. يايلاق (يای)؛ ۳. گوزله‌ک (گوز: سون‌باهار)؛ ۴. قیشلاق.

دؤرت دوراقلی ياپینین، بللی بیر آلاندا حاکیم اولمايی زورونلو قیلدیغی آچیقدیر. بو حاکیمیتین ساغلانماسی اوچون يازلاق، يايلاق، گوزله‌ک و قیشلاق اولماق اوزه‌ره دؤرت فرقلی آلاندا عسکری و توپلومسال اؤرگوتله‌نمه‌نین يئرلشدیریلمه‌سی گره کیر. بوزقیر گؤچه‌به‌لیگینده دوراقلار ثابیت اولوپ بورالاردا قیسمی بیر يئرله‌شیکلیک ده سؤز قونوسودور. اؤرنه‌گین بیر تاخیم تورک لهجه‌لرینده قیشلاق سؤزجوگونون کؤی آنلامیندا قوللانیلماسی، ان آزیندان قیشلاقلاردا قیسمی بیر يئرله‌شیکلیگین وارلیغینا ایشارت ائده‌ر. بورادا اؤنملی بیر خصوص گؤزه چارپماقدادیر. بیزجه بو دؤرتلو دوراقلاردا قیسمی بیر بیچیمده يئرله‌شه‌نلر، گؤچه‌به توپلولوغون اوردوسونو اولوشدوران عسکری کسیملردی. بونون کولتورل اوزانتیسی گونوموز تورکیيه'سینده عسکری بیرلیکلرین قونوشلانیپ يئرله‌شدیگی بؤلگه‌نین قیشلا بیچیمینده آدلاندیریلماسیندا آچیقچا گؤرولمکده‌دیر. (۷)

________________________

1. Denis Sinor, The Cambridge History of Early Inner Asia, ed. Denis Sinor, Cambridge: Cambridge University Press, 1990, s. 298.

2. Bahaeddin Ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi I, (1. baskı), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981, s. 411.

۳. کیمی آراشدیرمالارا گؤره اسکی تورک اینانجی، دونیانی قیزیل، قارا، گؤی (ماوی) و آغ رنگلرینه اویغون اولاراق دؤرت قیسمه آییرماقدایدی.
bkz. Erkin Ekrem, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Kavimleri (M. Ö. 2146-318), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Eylül 1995, s. 73 (Ma, 1962: 2).

4. Han Hanedanlığı Tarihi Bölüm 94 A/B, Hsiung-nu (Hun) Monografisi (Açıklamalı Metin Neşri), Hazırlayanlar: Ayşe Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2004, 3753:5, s. 10.

5. Han Hanedanlığı Tarihi, 3751:1, s. 7.

6. Age, 3751:5, s. 8.

۷. تورکیه’ده عسکری ائگیتیملرده، ایدمانلارین یایلالار اولاراق بیلینن تورکولر (ییرلار / ماهنیلار) ائشلیگینده گئرچکلشدیگینی گؤرمکده‌ییز. اسلام اؤنجه‌سی تورک گؤچه‌به یاشامیندا یایدا‌ قوناقلانان یئرین آدی یایلاغ، «باتی اوغوز تورکچه‌سی» (تورکیه، قیبریس و بالکانلار’داکی تورکچه)’نده سونونداکی “غ” سسینی ایتیره‌رک قوللانماغا دوام ائتمیشدیر. آیریجا مودئرن تورک عایله و ائو یاپیسیندا قارشیلاشدیغیمیز یازلیق ائولر (یای ائولری) ده بوزقیر گؤچه‌به‌لیگینین کولتورل بیر ایزی اولسا گره‌ک.


دوکتور بابک جاوانشیر؛ «ساسانی دئولت تشکیلاتی’ندا تورک ائتکیسی» مقاله‌سی؛ ۱۷’جی تورک تاریخ کونگره‌سی (۱۷ - ۱۵ ائیلول ۲۰۱۴)، جیلد ۲، قیسیم ۲، اورتا آسیا و قافقازیا تاریخی، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا، ۲۰۱۸، صفحه ۷۸۶-۷۸۴

@Babek_Cavanshir
.

SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ (24)


Göktürkler tarafından da kullanılan bu [ordudaki] dörtlü yapı Denis Sinor gibi modern Batılı tarihçilerin de dikkatini çekmiştir. (1) Çin kaynaklarında, Büyük Hun hükümdarı Mete (Motun/Bahadır)’nin askerî ıslahatına dair sunulan verilere bakıldığında söz konusu örgütlenme biçiminin kökeni anlaşılabilir. Bu kayıtların birine göre Mete (Motun/Bahadır) atlı birliklerini dörtlü bir yapı içinde düzene sokmakta idi ve her yönde yer alan süvarilerin atları farklı renklere sahipti. “Doğuda kır, güneyde doru, batıda ak ve kuzeyde yağız atlar” (2) yer almaktaydı. (3) Bir diğer Çin kaynağına göre ise Mete (Motun/Bahadır)’ye ait atlı savaşçıların “batıda olanlarının hepsi kır, doğudakilerin hepsi gökyüzü renginde [yeşil – mavi], kuzeydekilerin hepsi yağız, güneydekilerin hepsi doru atları vardı”. (4)

[Sâsânî yönetiminde de var olan] dörtlü yapı ile ilgili bir diğer uygulamaya idare düzeninde tanık olunmaktadır. Mete (Motun/Bahadır)’nin yönetiminde dört boya üstün bir konum tanınmıştır. Bunlar Hu-yen, Lan, Hsü-pu (5) ve hükümdar ailesinin neşet ettiği Luan-ti (6) boyları idi. Bu dörtlü yapının nasıl geliştiği konusunda doyurucu bir açıklamaya rastlanılmasa da bizce bu örgütlenme biçiminin temelleri bozkır yaşayışına uygun “dört duraklı mevsimsel yatay göçebelik” (bkz. Şekil-1) teşkilatında aranmalıdır. Bozkıra özgü yatay göçebelikte göçebe boylar, değişen dört mevsimle birlikte dört ara durakta geçici olarak konuşlanmaktadırlar. Bu durakların adları, mevsim adlarının sonuna eklenen –lAK mekân eki ile oluşturulmakta ve şöyle bir sırayı takip etmektedir: 1. yazlaḳ (yaz = ilkbahar); 2. yaylaḳ (yay = yaz); 3. güzlek (sonbahar); 4. ḳışlaḳ.

Dört duraklı yapının, belli bir sahada hâkim olmayı zorunlu kıldığı açıktır. Bu hâkimiyetin sağlanması için yazlaḳ, yaylaḳ, güzlek ve ḳışlaḳ olmak üzere dört farklı alanda askerî ve toplumsal örgütlenmenin yerleştirilmesi gerekir. Bozkır göçebeliğinde duraklar sabit olup buralarda kısmî bir yerleşiklik de söz konusudur. Örneğin bir takım Türk lehçelerinde ḳışlaḳ sözcüğünün köy anlamında kullanılması, en azından ḳışlaḳlarda kısmî bir yerleşikliğin varlığına işaret eder. Burada önemli bir husus göze çarpmaktadır. Bizce bu dörtlü duraklarda kısmî bir biçimde yerleşenler, göçebe topluluğun ordusunu oluşturan askerî kesimlerdi. Bunun kültürel uzantısı günümüz Türkiye’sinde askerî birliklerin konuşlanıp yerleştiği bölgenin kışla biçiminde adlandırılmasında açıkça görülmektedir. (7)

________________________

1. Denis Sinor, The Cambridge History of Early Inner Asia, ed. Denis Sinor, Cambridge: Cambridge University Press, 1990, s. 298.

2. Bahaeddin Ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi I, (1. baskı), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981, s. 411.

3. Kimi araştırmacılara göre eski Türk inancı dünyayı kızıl, siyah, mavi ve beyaz renklerine uygun olarak dört kısma ayırmaktaydı. bkz. Erkin Ekrem, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Kavimleri (M. Ö. 2146-318), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara: Eylül 1995, s. 73 (Ma, 1962: 2).

4. Han Hanedanlığı Tarihi Bölüm 94 A/B, Hsiung-nu (Hun) Monografisi (Açıklamalı Metin Neşri), Hazırlayanlar: Ayşe Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2004, 3753:5, s. 10.

5. Han Hanedanlığı Tarihi, 3751:1, s. 7.

6. Age, 3751:5, s. 8.

7. Türkiye’de askerî eğitimlerde, idmanların yaylalar olarak bilinen türküler eşliğinde gerçekleştiğini görmekteyiz. İslam öncesi Türk göçebe hayatında yazın konaklanan yerin adı olan yaylağ, Batı Oğuz Türkçesi (Türkiye ve Balkanlar’daki Türkçe)’nde sonundaki “ğ” sesini yitirerek kullanılmaya devam etmiştir. Ayrıca modern Türk aile ve ev yapısında karşılaştığımız yazlık evler de bozkır göçebeliğinin kültürel bir izi olsa gerek.

Tarihçi ve Türkolog Dr. Babek Cavanşir; "SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ" makalesi, XVII, Türk Tarih Kongresi (15-17 Eylül 2014), Kongreye sunulan bildiriler, Cilt II, Kısım II, Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018, s. 784-786.

@Babek_Cavanshir
.

ساسانی دئولت تشکیلاتی'ندا تورک ائتکیسی (۲۵)


ساسانی دئولتی'نده دؤرتلو يؤنه‌تیم ياپیسی‌’نین اورتايا چیخیشیندا، ائفتالیت دئولتی ایچه‌ریسینده اوزون ایللر بولونان بیرینجی قوباد'ین گؤزله‌ملرینین ائتکیسی دانیلاماز. چونکو بیرینجی قوباد اؤنجه‌سی ساسانی اوردوسو و دئولت تشکیلاتی’ندا دؤرتلو ياپی‌’نین وارلیغی حاققیندا هئچ ‌بیر قانیت يوخدور. بونونلا بیرلیکده ائفتالیتلر'ه عاید باکتریا بلگه‌لری (۱) اوزه‌رینه ياپیلان سون آراشدیرمالارا گؤره ائفتالیت دئولت تشکیلاتی‌’نین گلیشمیش بیر اداری ياپیيا و وئرگیله‌ندیرمه سیستئمینه صاحیب اولدوغو قانیتلانمیشدیر. (۲)

ساسانی اوردوسو، آتلی و يايا (پیاده) بیرلیکلری اولماق اوزه‌ره ایکی آنا گروبا آيریلماقدايدی. آتلی بیرلیکلر ده ایکی قولدان اولوشماقدايدی. بیرینجیسی «آزادان» آدینی داشیماقدا و تومویله زره‌لی گیيسیلرله (گئییملرله) دونانمیش سارای ایله‌ری گله‌نلریندن اولوشماقدايدی. ایکینجی گروپ ایسه سوواری (آتلی) “دهقان”لاردان متشکیلدی. ‌بلاذری، طبری و نرشخی، ساسانی اوردوسوندا گؤره‌ولی آفشین و آخشید آدلارینی داشیيان سمرقند و بوخارا دهقانلاریندان سؤز ائتمکده‌دیرلر. (۳) ساسانی اوردوسونون تورک اوردوسو اؤرنک آلیناراق قورولدوغو بو وئریلرله تأيید ائدیلمکده‌دیر. نیته‌کیم اوجرتلی و یونگول زره‌لی/سلاحلی سوواریلر (آتلیلار) ایچینده کوشان، هون، کیونیت و چؤل / چول (سول) گیبی تورک بويلاری اؤنملی يئر توتماقدايدیلار. (۴)

---------------------------------

1. Konuya ilişkin bkz. Nicholas Sims-Williams, Bactrian Documents from Northern Afghanistan: the Decipherment of Bactrian, London: SOAS, 1997; N. Sims-Williams, Bactrian Documents from Northern Afghanistan. I. Legal and Economic Documents, Studies in the Khalili Collection of Islamic Art, Vol. III, Oxford: 2001.

2. Adrian David Hugh Bivar, “Hephthalites”, Encyclopaedia Iranica, Vol. XII, Fasc. 2, s. 200.

۳. عنایت الله رضا، ایران و تورکان در زمان ساسانیان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۱، صفحه ۱۷

۴. رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه: محمد معین، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۶، صفحه ۳۱۶


تاریخچی و تورکولوگ دوکتور بابک جاوانشیر؛ «ساسانی دئولت تشکیلاتی’ندا تورک ائتکیسی» مقاله‌سی؛ ۱۷’جی تورک تاریخ کونگره‌سی (۱۷ - ۱۵ ائیلول ۲۰۱۴)، کونگره‌یه سونولان بیلدیریلر؛ جیلد ۲، قیسیم ۲، اورتا آسیا و قافقازیا تاریخی، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا، ۲۰۱۸، صفحه ۷۸۷-۷۸۶

@Babek_Cavanshir
.

SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ (25)


Sâsânî Devleti’nde dörtlü yönetim yapısının ortaya çıkışında, Eftalit Devleti içerisinde uzun yıllar bulunan I. Kubad’ın gözlemlerinin etkisi yadsınamaz. Zira I. Kubad öncesi Sâsânî ordusu ve devlet teşkilatında dörtlü yapının varlığı hakkında hiçbir kanıt yoktur. Bununla birlikte Eftalitler’e ait Baktria belgeleri (1) üzerine yapılan son araştırmalara göre Eftalit devlet teşkilatının gelişmiş bir idarî yapıya ve vergilendirme sistemine sahip olduğu kanıtlanmıştır. (2)

Sâsânî ordusu, atlı ve yaya birlikleri olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktaydı. Atlı birlikler de iki koldan oluşmaktaydı. Birincisi “âzâdân” adını taşımakta ve tamamen zırhlı giysilerle donanmış saray ileri gelenlerinden oluşmaktaydı. İkinci grup ise süvari “dihḳān”lardan müteşekkildi. Belāẕuri̇̄, Ṭaberi̇̄ ve Narşāḫi̇̄ Sâsânî ordusunda görevli Afşin ve Aḫşid adlarını taşıyan Semerkant ve Buhara dihḳānlarından söz etmektedirler. (3) Sâsânî ordusunun Türk ordusu örnek alınarak kurulduğu bu verilerle teyit edilmektedir. Nitekim ücretli ve hafif zırhlı/silahlı süvariler (atlılar) içinde Kuşan, Hun, Kionit ve Çöl / Çul (Sul) gibi Türk boyları önemli yer tutmaktaydılar. (4)

-------------------------------

1. Konuya ilişkin bkz. Nicholas Sims-Williams, Bactrian Documents from Northern Afghanistan: the Decipherment of Bactrian, London: SOAS, 1997; N. Sims-Williams, Bactrian Documents from Northern Afghanistan. I. Legal and Economic Documents, Studies in the Khalili Collection of Islamic Art, Vol. III, Oxford: 2001.

2. Adrian David Hugh Bivar, “Hephthalites”, Encyclopaedia Iranica, Vol. XII, Fasc. 2, s. 200.

3. İnāyetullāh Rıżā, İ̄rān ve Türkān der Zamān-ı Sāsāniyān, s. 17.

4. Ghirshman, İ̄rān ez Āğāz tā İslām, s. 316.


Tarihçi ve Türkolog Dr. Babek Cavanşir; "SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ" makalesi, XVII. Türk Tarih Kongresi (15-17 Eylül 2014), Kongreye sunulan bildiriler, Cilt II, Kısım II, Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018, s. 786-787.

@Babek_Cavanshir

ساسانی دئولت تشکیلاتی'ندا تورک ائتکیسی (۲۶)


قوباد'ین زردوشتی دین آداملارینا قارشی يوروتدوگو دیشلاما پولیتیکاسی، ساسانی سلطنت عایله‌سی‌نین، ایچه‌ریسینده ائتکین بیر رهبان (روهبان) صینیفی باریندیرمايان، تورکیستانلی پارتلار’دان دئورآلدیغی اسکی گله‌نکلرینه بیر دؤنوشون يانی سیرا سؤز قونوسو کسیم طرفیندن اؤزللیکله و اصرارلا قورونمايا چالیشیلان کاست دوزه‌نینه (۱) قارشی ایللرین بیریکدیردیگی خوشنودسوزلوقدان قایناقلانان بیر مئيدان اوخوما اولاراق دا سايیلابیلیر. زیرا ساسانی دؤنه‌مینده دین آداملاری صینیفی’‌نین گوجو و نفوذو اؤزللیکله بیرینجی شاپور'دان سونرا دئولت سیاستینه تحکوم ائده‌جک قده‌ر گوچلنمیشدی. (۲) بو دنکله‌مده سیرادان خالق کسیمینین زردوشتی دین آداملارینا قارشی اولانلارین يانیندا يئر آلدیغی گؤرونمکده دیر. (۳) اوزون سوره ائفتالیتلر’ین ایچینده ياشايان بیرینجی قوباد، کاستا يئر وئرمه‌ين تورک توپلوم ياپیسی‌’نین (۴) کندی اؤلکه‌سینده‌کی ائشیتسیزلیکلرین اورتادان قالدیریلماسی و دینی-صینیفسال مخالیفتین برطرف ائدیله‌بیلمه‌سی اوچون منیمسه‌نمه‌سی گرکدیگینه اینانمیش اولمالیدیر. توم بو نه‌دنلردن اؤتورو بیرینجی قوباد ساسانی دئولت و توپلوم ياپیسیندا کؤکلو ده‌گیشیملره گئدیلمه‌سینین گرکلی اولدوغوندان يولا چیخاراق اونلو اصلاحاتینا ال آتمیشدیر.

ساسانی ایمپاراتورلوغو'نون توپراق و مالی دوزه‌نی تام آنلامیيلا میلادی آلتینجی يوزایلده شکیللنمیشدیر. بیرینجی قوباد'ین اؤلوموندن سونرا، ۵۳۱'ده تاختا چیخان انوشیروان باباسینین باشلاتمیش اولدوغو رئفورملاری تعقیب ائتدی. قوللانیلابیلیر توپراقلارین تثبیتینی و بو توپراقلار اوزه‌رینده‌کی نوفوسون سايیلماسینی امر ائدن انوشیروان، وئرگی قایناقلارینی قئيد آلتینا آلدیردی. (۵)

۴۵۰ ایله ۵۵۰ ایللری آراسیندا ياخلاشیق يوز ایل بويونجا ساسانیلر’ی هئگئمونياسی آلتینا آلان و انوشیروان دؤنه‌مینین اورتالارینا ده‌گین ساسانی دئولتی'نی وئرگیيه باغلايان (۶) آق‌هونلار و ائفتالیتلر، ساسانی سارايینی دا حیمايه‌لرینه آلمیشلاردیر. ائفتالیتلر، ساسانی دؤنه‌می تاخت ساواشلارینا (۷) سیخچا قاریشمیش، ساسانی شاهلارینی دا آتاياجاق نوقطايا گلمیشلردیر. بؤيله‌سی بیر تابلودا ساسانیلر’ین وئریجی و ائتکی بیراخیجی طرف اولدوغونون اؤنه سورولمه‌سی منطیق سینیرلارینی زورلايان بیر ياخلاشیمدیر.

---------------------------------

۱. ابن مسکویه، تجارب الامم، تهران: انتشارات سروش، ۱۹۹۰، صفحه ۱۲۱-۱۲۰؛ ساسانی توپلوم یاپیسینی اولوشدوران دؤرت صینیف (راهیبلر، عسکرلر، کاتیبلر و خالق) کسین خطّلرله بیربیریندن آیریلمیشدی و بیر صینیفدان دیگر صینیفا کسینلیکله گئچیله‌مزدی. باخینیز:
Esko Naskali, “Sâsânîler”, s. 176.

۲. آرتور کریستنسن، ایران در زمان ساسانیان، صفحه ۲۵۹

۳. رحیم رئیس‌نیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران، جیلد ۱، صفحه ۴۴۷

4. Orhan Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, İstanbul: IQ Kültür-sanat Yayıncılık, 2003, s. 303-348.

۵. رحیم رئیس‌نیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران، جیلد ۱، صفحه ۶۴۲

6. Büchner, “Sâsânîler”, s. 245.

۷. ابن بلخی، فارس‌نامه، صفحه ۲۳


تاریخچی و تورکولوگ دوکتور بابک جاوانشیر؛ «ساسانی دئولت تشکیلاتی’ندا تورک ائتکیسی» مقاله‌سی؛ ۱۷’جی تورک تاریخ کونگره‌سی (۱۷ - ۱۵ ائیلول ۲۰۱۴)، کونگره‌یه سونولان بیلدیریلر؛ جیلد ۲، قیسیم ۲، اورتا آسیا و قافقازیا تاریخی، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا، ۲۰۱۸، صفحه ۷۸۸-۷۸۷

@Babek_Cavanshir
.

SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ (26)


Kubad’ın Zerdüştî din adamlarına karşı yürüttüğü dışlama politikası, Sâsânî saltanat ailesinin, içerisinde etkin bir ruhban sınıfı barındırmayan, Türkistanlı Partlar’dan devraldığı eski geleneklerine bir dönüşün yanı sıra söz konusu kesim tarafından özellikle ve ısrarla korunmaya çalışılan kast düzenine (1) karşı yılların biriktirdiği hoşnutsuzluktan kaynaklanan bir meydan okuma olarak da sayılabilir. Zira Sâsânî döneminde din adamları sınıfının gücü ve nüfuzu özellikle I. Şapur’dan sonra devlet siyasetine tahakküm edecek kadar güçlenmişti. (2) Bu denklemde sıradan halk kesiminin Zerdüştî din adamalarına karşı olanların yanında yer aldığı görülmektedir. (3) Uzun süre Eftalitler’in içinde yaşayan I. Kubat, kasta yer vermeyen Türk toplum yapısının (4) kendi ülkesindeki eşitsizliklerin ortadan kaldırılması ve dinî-sınıfsal muhalefetin bertaraf edilebilmesi için benimsenmesi gerektiğine inanmış olmalıdır. Tüm bu nedenlerden ötürü I. Kubad Sâsânî devlet ve toplum yapısında köklü değişimlere gidilmesinin gerekli olduğundan yola çıkarak ünlü ıslahatına el atmıştır.

Sâsânî İmparatorluğu’nun toprak ve malî düzeni tam anlamıyla miladî VI. yüzyılda şekillenmiştir. I. Kubad’ın ölümünden sonra, 531’de tahta çıkan Anuşirvan babasının başlatmış olduğu reformları takip etti. Kullanılabilir toprakların tespitini ve bu topraklar üzerindeki nüfusun sayılmasını emreden Anuşirvan, vergi kaynaklarını kayıt altına aldırdı. (5)

450 ile 550 yılları arasında yaklaşık yüz yıl boyunca Sâsânîler’i hegemonyası altına alan ve Anuşirvan döneminin ortalarına değin Sâsânî Devleti’ni vergiye bağlayan (6) Akhunlar ve Eftalitler, Sâsânî sarayını da himayelerine almışlardır. Eftalitler, Sâsânî dönemi taht kavgalarına (7) sıkça karışmış, Sâsânî şahlarını da atayacak noktaya gelmişlerdir. Böylesi bir tabloda Sâsânîler’in verici ve etki bırakıcı taraf olduğunun öne sürülmesi mantık sınırlarını zorlayan bir yaklaşımdır.

----------------------------------

1. İbn-i Miskeveyh, Tecāribü’l-Ümem, Tahrān: İntişārāt-ı Surūş, 1990, s. 120-121; Sâsânî toplum yapısını oluşturan dört sınıf (Rahipler, askerler, kâtipler ve halk) kesin hatlarla birbirlerinden ayrılmıştı ve bir sınıftan diğer sınıfa kesinlikle geçilemezdi. bkz. Esko Naskali, “Sâsânîler”, s. 176.

2.Christensen, İ̄rān der Zamān-ı Sāsāniyān, s. 259.
.3 Re’i̇̄s-niyā, Āẕerbāycān der Seyr-i Tāri̇̄ḫ-i İ̄rān, C. I, s. 447.

4. Orhan Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, İstanbul: IQ Kültür-sanat Yayıncılık, 2003, s. 303-348.

5. Re’i̇̄s-niyā, Āẕerbāycān der Seyr-i Tāri̇̄ḫ-i İ̄rān, C. I, s. 642.

6. Büchner, “Sâsânîler”, s. 245.

7. İbn-i Belḫi̇̄, Fārs-nāme, s. 23.


Tarihçi ve Türkolog Dr. Babek Cavanşir; "SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ" makalesi, XVII. Türk Tarih Kongresi (15-17 Eylül 2014), Kongreye sunulan bildiriler, Cilt II, Kısım II, Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018, s. 787-788.

@Babek_Cavanshir
.

ساسانی دئولت تشکیلاتی'ندا تورک ائتکیسی (۲۷)


گئنیش ساسانی جوغرافياسیندا کیمی آق‌هون و ائفتالیت بويلارینین (اوآر-هون / وار-هون، قیزیل هون، کادیس-هون، کئرمیک‌هیون، زاوول، آسگیل، چؤل ويا سول بويلاری (۱)) گلیپ يئرلشدیگی بیر تاخیم توپونیم آدلاریندان چیخاریلابیلیر.

کیمی آراشدیرماجیلارا گؤره آق‌هونلار’ین کادیش-هون بويو هئرات (هرات) هنده‌ورینده (جیواریندا) ياشاماقدايدی، آنجاق داها سونرا ایران'ین باتیسینا گؤچ ائتمیش و بوراداکی اونلو قادسییه (قادسیه) توپونیمی آدیندا ایزینی بیراخمیشدیر.

ائفتالیت بويو زاوول ایسه آدینی زابول و زابولیستان يئر آدلارینا بیراخدی.

ائفتالیت چؤل / چول ويا سول بويو ایسه خزر دنیزی'نین گونئيینه يئرلشمیش بولونماقدايدی. (۲) اونلار زامانلا گؤکتورک دئولتی'نه تابع سولیلر (صولی) آدیندا ياری باغیمسیز بیر سیاسی يؤنه‌تیم قوراجاقلاردی.

بیر باشقا اؤنملی گروپ ایسه خلجلر’دی. اونلارین بیر بؤلومو میلاد باشلاریندا قافقازیا'يا گؤچ ائتمیشلردی. خلجلر آيریجا آذربایجان، خوراسان، آفغانیستان و قوزئی هیندیستان'ا دا يايیلمیشلاردی. خلجلر ۱۶ -۱۲جی عصرلر آراسیندا هیندیستان و آفغانیستان'دا ان جدی حربی گوچلردن بیری سايیلیرلاردی. اونلار هیندیستان'دا مرکزی دئهلی (دهلی) اولان خلج سلطانلیغی'نین (۱۳۲۰-۱۲۹۰) دا اساسینی قويدولار.

بیر آیری ائفتالیت بويو اولان آسغیللر (آسگیللر) ایسه ۵۶۵-۵۶۳ ایللری آراسیندا بیزانس'ا ائلچی اولاراق گؤندریلمیشدیلر. (۳)

-------------------------------

۱. جواد مشکور، تاریخ ایران زمین، صفحه ۵۵۲

2. Farda Asadov, “VII-IX Yüzyıllarda Güney Hazar Bölgesinde Hükümranlık Süren Türk Sulî Hanedanı”, çev: Bülent Keneş, Türkler Ansiklopedisi, C. IV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 311-316.

3. Karoly Czegledy, Turan Kavimlerinin Göçü, s. 74.


تاریخچی و تورکولوگ دوکتور بابک جاوانشیر؛ «ساسانی دئولت تشکیلاتی’ندا تورک ائتکیسی» مقاله‌سی؛ ۱۷’جی تورک تاریخ کونگره‌سی (۱۷ - ۱۵ ائیلول ۲۰۱۴)، کونگره‌یه سونولان بیلدیریلر؛ جیلد ۲، قیسیم ۲، اورتا آسیا و قافقازیا تاریخی، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا، ۲۰۱۸، صفحه ۷۸۹-۷۸۸

@Babek_Cavanshir
.

SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ (27)


Geniş Sâsânî coğrafyasında kimi Akhun ve Eftalit boylarının (Uar-hun / Var-hun, Kızıl Hun, Kadis-hun, Kermikhion, Zavul, Asgil, Çöl veya Sul boyları (1) gelip yerleştiği bir takım toponim adlarından çıkarılabilir.

Kimi araştırmacılara göre Akhunlar’ın Kadiş-hun boyu Herat civarında yaşamaktaydı, ancak daha sonra İran’ın batısına göç etmiş ve buradaki ünlü Kadisiye toponimi adında izini bırakmıştır.

Eftalit boyu Zavul ise adını Zabul ve Zabulistan yer adlarına bıraktı.

Eftalit Çöl / Çol veya Sul boyu ise Hazar Denizi’nin güneyine yerleşmiş bulunmaktaydı. (2) Onlar zamanla Göktürk Devleti’ne tabi Sûlîler adında yarı bağımsız bir siyasi yönetim tesis edeceklerdi.

Bir diğer önemli grup ise Halaçlar’dı. Onların bir bölümü milat başlarında Kafkasya’ya göç etmişlerdi. Halaçlar ayrıca Azerbaycan, Horasan, Afganıstan ve Kuzey Hindistan’a da yayılmışlardı. Halaçlar XII-XVI. asırlar arasında Hindistan ve Afganistan’da en ciddi harbi güçlerden biri sayılıyorlardı. Onlar Hindistan’da merkezi Delhi olan Halaç Sultanlığı’nın (1290-1320) da esasını koydular.

Bir diğer Eftalit boyu olan Asgiller ise 563-565 yılları arasında Bizans’a elçi olarak gönderilmişlerdi. (3)

--------------------------------

1 Meşkūr, Tāri̇̄ḫ-i İ̄rān-zemi̇̄n, s. 552.

2 Farda Asadov, “VII-IX Yüzyıllarda Güney Hazar Bölgesinde Hükümranlık Süren Türk Sulî Hanedanı”, çev: Bülent Keneş, Türkler Ansiklopedisi, C. IV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 311-316.

3 Karoly Czegledy, Turan Kavimlerinin Göçü, s. 74.


Tarihçi ve Türkolog Dr. Babek Cavanşir; "SÂSÂNÎ DEVLET TEŞKİLATI’NDA TÜRK ETKİSİ" makalesi, XVII. Türk Tarih Kongresi (15-17 Eylül 2014), Kongreye sunulan bildiriler, Cilt II, Kısım II, Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018, s. 788-789.

@Babek_Cavanshir
.

تورک اویغارلیغی'ندا سیویل توپلوم آنلايیشی و ایران تورکلری (۱)


تورک دونياسی دئدیکده قونويا چوخ يؤنلو باخمامیز گره‌کن بیر قونونون فرقینده‌لیگی ایله مسئله‌يه ياناشمامیز گره‌کمکده‌دیر. «تورک دونياسی» تاریخسل درینلیگی، جوغرافی گئنیشلیگی، کولتور-صنعت اورونلرینین جیهانشوموللوغو و زنگینلیگی ایله سئچیله‌ن مستثنی «تورک اویغارلیغی»نین بیز تورکلره و اینسانلیغا سونموش اولدوغو باها بیچیلمز بیر آرماغاندیر. شخصاً منیم اوچون تورک قاورامی و تورکلوک لوکال و دار بیر جوغرافی آلانا خطاب ائده‌جک بیر قاورام دئگیلدیر اصلا! «تورک سؤزجوگو بؤلگه‌سل و دار بیر کیملیک آنلايیشینین قاورامی دئگیل! تام دا ترسینه ائوره‌نسل و قاپسايیجی بیر کیملیک قاورامیدیر.» بو نه‌دنله ده من قونوشمالاریم، سونوملاریم و کونفئرانسلاریمدا «تورک اویغارلیغی» و «تاریخسل تورک گلوبالیزمی» تثبیتلری و سؤيله‌ملرینه سیخ سیخ يئر وئرمکده‌يم.

تاریخین درینلیکلریندن باشلاياراق آشاغی يوخاری ۱۷. يوزایلین سونلارینا ده‌گین اسکی دونيامیزین اؤنملی بیر بؤلومو تورکلرین محتشم حاکیمیتینین بیر اثری ایدی. شعر گیبی آخیجی اولان بو حاکیمیتین صنعتسل تظاهورلری بوگون بیله اینسان‌اوغلونو حئيرته دوشوره‌رک قارشیسیندا سایغیيلا بويون اگدیریر. بیر ياندا عشقین و قادینا اولان سایغی‌نین ان اولو، ان بؤیوک شاه اثری و اوچ بويوتلو ایفاده‌سی اولان محتشم «تاج محل» عشق بیناسی، بیر ياندا گلیشمیشلیگین و شهر معماریسینین باش‌ياپیتی «اصفهان شاه عباس مئيدانی» و بیر ياندا دا شاه اثرلرله دوناتیلمیش «فاتیح'ین باش شهری ایستانبول» و آنادولو'موزوداکی ائشسیز معماری باش ياپیتلاری!

ائش‌زامانلی اولاراق تاریخین بیرچوخ دؤنه‌مینده فرقلی دئولتلر و سياسی اولوشوملار آدی آلتیندا تورکلر دونيامیزی عدالت، اويوم و اوستالیقلا يؤنه‌تمیشلردیر. اسکی تورکچه'ده چوخ ایلگینچ بیر سؤزجوک واردیر. «ائل» کلمه‌سی! «ائل» دئییپ ده گئچمه‌يه‌لیم! ایکی حرفدن (و یا سسدن) اولوشان بو سؤزجوک گیزه‌ملرله دولو دونيالارجا آنلامی ایچه‌رمکده‌دیر. تورکلرین يؤنه‌تیم آنلايیشی‌نین شیفره‌سی بو کیچیجیک کلمه‌ده ساخلی عادتا! سياسی يؤنه‌تیم ایله ایلگیلی دؤرت تمل آنلامی کندینده باریندیران بیر سؤزجوک! نه‌دیر بو آنلاملار:

بیرینجی آنلام «دئولت»؛

ایکینجی آنلام «اؤلکه» و «يورت»؛

اوچونجو آنلام «خالق»

و دؤردونجو آنلام ایسه بونلارین يعنی «دئولت، يورت و خالقین بیر آراداکی اويومو»!(۱)

بو تانیم همن همن مودئرن دونيامیزداکی «اولوس» ويا «میلت» تانیمیدیر. مودئرن سياسی-سوسيال تانیملارلا دونيانی يؤنه‌تمه آنلايیشی! «ائرکن میلتله‌شمه آنلايیشی»! بیلیندیگی اوزه‌ره صنايع دئوریمی و بیرتاقیم سياسی، سوسيوکولتوره‌ل ده‌گیشیملرین سونوجوندا ۱۷۸۹ ایلینده ياخین چاغ'ین باشلاماسیيلا (فرانسیز دئوریمی'نین باشلاماسی) بیرلیکده آوروپا سیاسی کولتورونده قوشوت اولاراق «میلت» قاورامی دا اورتايا چیخمايا باشلادی. گؤروندوگو اوزه‌ره مودئرن میلت تانیمی‌’نین اولوشماسیندا يؤنه‌تیجی کسیم و قوروملار، سیویل توپلومون باسقیلامالاریيلا ان سونوندا يؤنه‌تیجی-سیویل سنتئزیندن اورتايا چیخان بو يئنی سیاسی-سوسيال قاورامی عادتا قبول ائتمک زوروندا قالمیشلاردیر.

بو آچیدان میلت قاورامینین اولوشوموندا «سیویلله‌شمه» و «سیویل توپلوم اؤرگوتلری»نین اورتايا چیخیپ گلیشمه‌سی اولدوقجا اؤنملی بیر يئره و رولا صاحیبدیر. بو نه‌دنله اسکی تورکلر'ده‌کی «ائل» قاورامینی يوخاریدا ده‌گیندیگیمیز گیبی «دئولت، يورت و خالقین بیر آراداکی اويومو» آنلامیندان يولا چیخاراق بیر چئشیت ائرکن ويا اؤن‌میلتله‌شمه اؤرنه‌گی اولاراق ده‌گرله‌ندیره‌بیلیریز.

-------------------------
1. Talat Tekin, Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, İstanbul, 2003, s. 243, 244; Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford University Press, 1972, s. 121-122; Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1968, s. 92; Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lûgat-it-Türk Dizini “Endeks”, Cilt: IV, 4. Baskı, Çeviren: Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, s. 175-176; Ömer Asım Aksoy & Dehri Dilçin, Tarama Sözlüğü III (E-İ), Türk Dil Kurumu Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 2009, s. 1418, 2029-2035; Cem Dilçin, Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1983, s. 82, 113-114; Andreas Tietze, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Cilt: 1 (A-E), Simurg Yayınları / Österreichische Akademie der Wissenschaften, İstanbul-Wien, 2002, s. 706.


تاریخچی و تورکولوگ دوکتور بابک جوانشیر، «سیویل توپلوم اؤرگوتلری‌نین تورک دونیاسی'نداکی یئری و اؤنمی» پانئلی، آدانا: ۲ّ-۱ اکیم ۲۰۱۸

@Babek_Cavanshir

TÜRK UYGARLIĞI’NDA SİVİL TOPLUM ANLAYIŞI ve İRAN TÜRKLERİ (1)


Türk Dünyası dedikte konuya çok yönlü bakmamız gereken bir konunun farkındalığı ile meseleye yanaşmamız gerekmektedir. “Türk Dünyası” tarihsel derinliği, coğrafi genişliği, kültür-sanat ürünlerinin cihanşümulluğu ve zenginliği ile seçilen müstesna “Türk Uygarlığı”nın biz Türklere ve insanlığa sunmuş olduğu paha biçilmez bir armağandır. Şahsen benim için Türk kavramı ve Türklük lokal ve dar bir coğrafi alana hitap edecek bir kavram değildir asla! “Türk sözcüğü bölgesel ve dar bir kimlik anlayışının kavramı değil! Tam da tersine evrensel ve kapsayıcı bir kimlik kavramıdır.” Bu nedenle de ben konuşmalarım, sunumlarım ve konferanslarımda “Türk Uygarlığı” ve “Tarihsel Türk Globalizmi” tespitleri ve söylemlerine sık sık yer vermekteyim.

Tarihin derinliklerinden başlayarak aşağı yukarı 17. yüzyılın sonlarına değin eski dünyamızın önemli bir bölümü Türklerin muhteşem hâkimiyetinin bir eseri idi. Şiir gibi akıcı olan bu hâkimiyetin sanatsal tezahürleri bugün bile insanoğlunu hayrete düşürerek karşısında saygıyla boyun eğdirir. Bir yanda aşkın ve kadına olan saygının en ulu, en büyük şah eseri ve üç boyutlu ifadesi olan muhteşem “Tac Mahal” aşk binası, bir yanda gelişmişliğin ve şehir mimarisin başyapıtı “İsfahan Şah Abbas Meydanı” ve bir yanda da şah eserlerle donatılmış “Fatih’in başşehri İstanbul” ve Anadolu’muzudaki eşsiz mimarî başyapıtları!

Eş zamanlı olarak tarihin birçok döneminde farklı devletler ve siyasi oluşumlar adı altında Türkler dünyamızı adalet, uyum ve ustalıkla yönetmişlerdir. Eski Türkçe’de çok ilginç bir sözcük vardır. “Él” kelimesi! “Él” diyip de geçmeyelim! İki harften oluşan bu sözcük gizemlerle dolu dünyalarca anlamı içermektedir. Türklerin yönetim anlayışının şifresi bu küçücük kelimede saklı adeta! Siyasi yönetim ile ilgili dört temel anlamı kendinde barındıran bir sözcük! Nedir bu anlamlar:

Birinci anlam “Devlet”;

İkinci anlam “Ülke” ve “Yurt”;

Üçüncü anlam “Halk”

ve Dördüncü anlam ise bunların yani “devlet, yurt ve halkın bir aradaki uyumu”!(1)

Bu tanım hemen hemen modern dünyamızdaki “ulus” veya “millet” tanımıdır. Modern siyasî-sosyal tanımlarla dünyayı yönetme anlayışı! “Erken Milletleşme Anlayışı”! Bilindiği üzere Sanayi Devrimi ve bir takım siyasî, sosyokültürel değişimlerin sonucunda 1789 yılında Yakın Çağ’ın başlamasıyla (Fransız Devrimi’nin başlaması) birlikte Avrupa siyasî kültüründe koşut olarak “millet” kavramı da ortaya çıkmaya başladı. Görüldüğü üzere modern millet tanımının oluşmasında yönetici kesim ve kurumlar, sivil toplumun baskılamalarıyla en sonunda yönetici-sivil sentezinden ortaya çıkan bu yeni siyasi-sosyal kavramı adeta kabul etmek zorunda kalmışlardır.

Bu açıdan millet kavramının oluşumunda “sivilleşme” ve “sivil toplum örgütleri”nin ortaya çıkıp gelişmesi oldukça önemli bir yere ve röle sahiptir. Bu nedenle Eski Türkler’deki “él” kavramını yukarıda değindiğimiz gibi “devlet, yurt ve halkın bir aradaki uyumu” anlamından yola çıkarak bir çeşit erken veya ön milletleşme örneği olarak değerlendirebiliriz.

----------------
1. Talat Tekin, Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:9, İstanbul, 2003, s. 243-244; Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford University Press, 1972, s. 121-122; Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1968, s.92; Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lûgat-it-Türk Dizini “Endeks”, Cilt: IV, 4. Baskı, Çeviren: Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, s. 175-176; Ömer Asım Aksoy & Dehri Dilçin, Tarama Sözlüğü III (E-İ), Türk Dil Kurumu Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 2009, s.1418, 2029-2035; Cem Dilçin, Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1983, s.82, 113-114; Andreas Tietze, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Cilt:1 (A-E), Simurg Yayınları/ Österreichische Akademie der Wissenschaften, İstanbul-Wien, 2002, s.706


Tarihçi ve Türkolog Dr. Babek Cavanşir, "Sivil Toplum Örgütlerinin Türk Dünyası'ndaki Yeri ve Önemi" paneli, Adana: 1-2 Ekim 2018

@Babek_Cavanshir