Gadaa Tube

Oromoon naannoo Hora Xaanaa qubate ture. Qorannoo Lynch fi Robbins (1978) kaaba Keniyaa keessatti godhaniin dhaabaa –dhagaa (pillars) kan umrii 300 Dh. K. D arganii jiru. Dhaabaan-dhagaa kun akka Oromoon bara dheeraaf Kaaba-baha Afrikaa keessa ture ragaa baha.
Madda ummata Oromoo namooti adda addaa bakka adda addaatti akeeku. Namooti garii maddi ummata Oromoo kibba-baha Oromiyaa Baale naannoo Madda-walaabuu ti jedhu. Namtichi Ingiliziin biyya daawwatu James Bruce jedhamu ammoo Oromoon naannoo Sinnaar turee achii iraa babal’ate jedha.
Baha Afrikaa keessatti kan argaman ummatootni Kuush Oromoo wajjin walitti dhiheenya guddaa qabu. Fakkeenyaaf ummatni Somalee bifaa fi afaaniin ummata Oromootti baayyee dhihaata. Afaan Oromoo fi Somaalee jechoota dhibba keessa harka 30 haga 40 tokko qabu. Kun kan agarsiisu ummatooti kun lamaan dhihoo akka adda bahanii ummata lama tahanii dha. Ummatoota akka Affar, Koonsoo, Sidaamaa, Kambaataa, Geeda’o, Agaw, Saahoo fi Beejjaa wajjin ummatni Oromoo walitti dhiheenya guddaa qaba. Afaan Konsoo fi Oromoo dhibbatti 50 wal keessaa qabu.
Haga yeroo dhihootti Oromoon maqaa ‘Gaallaa’ jedhamuun waamama. Maqaan kun kan gita bittootni Habashaa kennaniif, maqaa arrabaa ti. Oromoon ‘Gaallaa’ jedhamee waamamuu hin fedhu. Maqaan kun eenyummaa Oromo balleessuuf kan itti moggaafamee dha.
Qubsumti Oromoo Kutaa Gojjam, Gondar fi kaaba Itophiyaa Tigiray keessa bal’inaan ni ture. Seenaa bara moototni kun bulchaa turan qeesotni fi bulchitootni Habashaa dhugaa dhoksanii the era of the princess
jedhaani turan. Ummatni Oromoo ummatoota ollaa isaa jiran kan akka Amaaraa fi Tigiree wajjin wal makuun isaa hin oolle. Kanaaf maqaan Oromoo dabree dabree seenaa warra Habashaa keessatti argama. Oromoonis ummatoota ollaa jiran keessaa baayyee akka moggaasee gosa galche mamiin hin jiru. Haalli kun aadaan ummatootaa akka wal maku dandeesisee jira.
Baayyina Ummataa (demography)
Koloneeffatamuun duratti, naannoo bara 1870 tti, baayyinni ummata Oromoo miliyoona 10 ni gaha ture. Yeroo duulli koloneeffachuu Oromiyaa deemaa ture , bara 1870 irraa haga 1900 tti, baayyinni ummata Oromoo miliyoona 10 irraa 5 tti gad hir’ate (Addis Hiwot). Minilik iraa kaasee bulchitooti Habashaa impaayera Itophiyaa bulchan baayyina ummata Oromoo xiqqeessuu irratti guddaa dalagan. Waraanni koloneffataa ummata Oromo jimlaatti fixe. Gariin beela bara 1888 haga 1892 tureen dhumate. Ummata Oromoo gabroomsuuf jecha dhukkuboota adda addaa itti dabarsuun akka dhumu taasisan. Isa kaan humnaan qabanii gabra godhanii gabaa baasanii gurguratan. Ummatni Oromoo haga Ruwaandaa fi Burundiitti qubatee ture. Har’a garuu harki guddaan impaayera Itophiyaa keessa jiraata.
Gaanfa Afrikaa keessa baayyina ummataan kan hamma Oromoo gahu hin jiru. Impaayera Itophiyaa keessatti saba guddicha kan hamma isaa gahu hin jirree dha. Afrikaa keessatti ammoo ummata Hawusaa – Nayjeeriyaa tti aanee lammaffaa dha. Karaa afaaniiammoo afaan Arabaa fi Hawusaatti aanee afaan Oromoo sadaffaa dha. Biyyoota Afrikaa 53 keessaa baayyina ummataan kan Oromoo caalan biyyoota afur duwwaa dha.
Mootummaan murna bicuu Tigiraay, lakkoofsa ummatoota Itophiyaa bara 2007 keessa geggeesseen baayyinni ummata Oromoo miliyoona 28 ti jedha. Akka dhugaatti garuu ummatoota Itophiyaa miliyoona 85 keessaa ummatni Oromoo miliyoona 40 ol taha. Ummata Oromoo keessaa harki 90 baadiyyaa jiraata. Magaaloti gurguddoon Oromiyaa: Finfinne, Adama, Jimma, Dire Dawa, Harar, Chiro, Asala, Shashamane, Bishoftu, Naqamte, Mattu, Ambo, Robe, Waliso, Fiche, Gimbi, Dembi- Dollo faa dha. Magaalaa akka Finfinnee keessa kan baayyatu warra Habashaa kaabaa dhufanii dha.

72 views22:25